سند راهبردی توسعه ریلی ایران؛ وعده‌ای که سال‌ها خاک می‌خورد!

توسعه ریلی؟ فقط حرف است!

نگاهی به وضعیت راه‌آهن ایران در مقایسه با جهان (با عمر ۷۲ سال)

بر اساس آمار منتشر شده از سوی UIC در سال 2009، راه‌آهن ایران در مقایسه با سایر کشورهای جهان از نظر زیرساخت، تجهیزات و میزان حمل‌ونقل، در وضعیت نسبتا پایینی قرار دارد. این آمار در حالی است که عمر راه‌آهن ایران بیش از ۷۰ سال است.

زیرساخت‌ها و تجهیزات

• طول خطوط ریلی ایران تنها ۷.۶ هزار کیلومتر است، در حالی که میانگین جهانی به ۱۲۰ هزار کیلومتر می‌رسد. این یعنی ایران تنها ۶ درصد سهم جهانی را در اختیار دارد.
• طول خطوط دوخطه در ایران ۱.۲ هزار کیلومتر است (۸ درصد نسبت به جهان).
• طول خطوط برقی بسیار پایین‌تر از استاندارد جهانی است: فقط ۶۰۰ کیلومتر، که تنها ۶ درصد سهم جهانی را شامل می‌شود.
• تعداد لکوموتیوها در ایران ۹۰۰ دستگاه است، معادل ۷ درصد نسبت به آمار جهانی.
• واگن‌های خودکشش مسافری در ایران تقریباً وجود ندارد و میزان آن در آمار جهانی منفی ۱۰ درصد اعلام شده است.
• واگن‌های مسافری ایران ۱۱۰۰ دستگاه دارد که تنها ۳ درصد سهم جهانی را داراست.
• واگن‌های باری با ۲۲ هزار دستگاه، سهمی معادل ۱.۱ درصد در سطح جهان دارند.

عملکرد حمل‌ونقل

• تناژ بار حمل‌شده در ایران ۲۲ میلیارد تن کیلومتر است؛ سهمی کمتر از ۱ درصد از مجموع ۸۸۵۰ میلیارد تن کیلومتر حمل‌ونقل باری جهانی.
• تعداد سفرهای مسافری نیز تنها ۱۵ میلیارد نفر کیلومتر است که معادل ۱.۳ درصد کل جهانی (۱۱۲۷ میلیارد نفر کیلومتر) است.
• نقل‌وانتقال سریع (High Speed Rail) در ایران عملاً وجود ندارد و آمار آن صفر گزارش شده است، در حالی که در سطح جهانی ۳۵ میلیارد نفر کیلومتر ثبت شده است.
• تعداد واحدهای حمل در شبکه نیز در ایران ۶ میلیون واحد بوده که ۳ درصد کل جهانی (۱۸۰ میلیون واحد) است.

مقایسه تراکم و میزان استفاده

بر اساس نمودارهای همراه، ایران در میان کشورهای بررسی‌شده، یکی از پایین‌ترین نرخ‌های تراکم زیرساخت ریلی به ازای هر کیلومتر مربع را دارد (فقط ۴ واحد)، و از نظر تعداد سفر انجام‌شده به ازای هر نفر جمعیت در سال نیز جایگاه بسیار پایینی دارد (۰.۴ سفر در سال)، در حالی که کشورهایی مانند ژاپن بیش از ۷۰ سفر در سال دارند.

با توجه به سهم یک درصدی ایران از جمعیت جهان، انتظار می‌رود زیرساخت‌ها و عملکرد ریلی کشور نیز سهمی در حدود یک درصد داشته باشد، اما در بسیاری از شاخص‌ها حتی از این حد نیز کمتر است. بر اساس شاخص‌های UIC در سال ۲۰۰۹، ایران از نظر میزان حمل بار و مسافر رتبه ۴۰ام را در میان کشورهای دارای راه‌آهن کسب کرده است.

فرصت‌های طلایی توسعه ریلی در ایران؛ پنجره‌ای به رشد اقتصادی

با رسیدن تجارت جهانی به حدود ۳۰ هزار میلیارد دلار در دهه آینده، کشورهایی که زیرساخت‌های ریلی گسترده و مدرن داشته باشند، سهم بزرگی از بازار را به دست می‌آورند. ایران به دلیل موقعیت ژئواستراتژیک بی‌نظیر خود، پتانسیل تبدیل شدن به هاب ریلی منطقه را دارد.

1. موقعیت جغرافیایی ممتاز:
   

   ایران در چهارراه حیاتی شرق-غرب و شمال-جنوب قرار دارد و پل ارتباطی اوراسیا، چین، آسیای میانه، خلیج فارس و اروپا است.

2. ظرفیت بالای مصرف داخلی:
   

   فاصله زیاد مراکز وارداتی و تولیدی و وسعت کشور، نیازمند شبکه حمل‌ونقل ریلی گسترده است.

3. نیاز به قطارهای سریع‌السیر:
   

   تراکم جمعیت در شهرهای بزرگ، فرصت مناسبی برای توسعه حمل‌ونقل سریع‌السیر و افزایش بهره‌وری سفرها فراهم کرده است.

4. توسعه صادرات و ترانزیت:
   

   ایران می‌تواند از بازار حدود ۵۰ میلیارد دلار در سال در زمینه لجستیک و ترانزیت منطقه‌ای بهره‌مند شود که معادل درصد قابل توجهی از تولید ناخالص داخلی است.

5. صرفه‌جویی اقتصادی:

• ۱۲٪ از تولید ناخالص داخلی صرف حمل‌ونقل می‌شود.
• ۴۲٪ یارانه انرژی مربوط به حمل‌ونقل است. توسعه ریلی می‌تواند این هزینه‌ها را به‌طور چشمگیری کاهش دهد.

6. اتصال منطقه‌ای:
   

   با نبود شبکه ریلی در افغانستان، اتصال ریلی ایران به این کشور اولویت راهبردی است و می‌تواند دروازه ترانزیت شرق به غرب آسیا شود.

7. عضویت در پیمان‌های اقتصادی:
   

   عضویت در G20 و D8 فرصت‌های صادرات ریلی و صنعتی را چند برابر می‌کند، مشروط بر توسعه زیرساخت‌های متناسب.

8. عبور از گلوگاه‌های دریایی:
   

   محدودیت‌های بنادر و تنگه‌ها، ایران را به مسیر ریلی برتر و مقرون‌به‌صرفه برای دسترسی آسیای مرکزی، قفقاز و چین به اروپا و آفریقا تبدیل کرده است.

توسعه حمل‌ونقل ریلی در ایران نه‌تنها به رشد داخلی کمک می‌کند، بلکه ابزاری کلیدی برای ورود به تجارت جهانی، کاهش هزینه‌های ملی، ایجاد اشتغال و رشد پایدار اقتصادی است. این فرصت‌ها نیازمند برنامه‌ریزی راهبردی، سرمایه‌گذاری مستمر و مدیریت حرفه‌ای هستند.

فرصت یا تهدید؟

ایران هنوز ظرفیت‌های ریلی خود را به‌درستی بهره‌برداری نکرده است. با توجه به موقعیت جغرافیایی و نیازهای داخلی و حجم بالای یارانه‌های انرژی، توسعه حمل‌ونقل ریلی یک ضرورت ملی است. عدم اقدام جدی می‌تواند به تهدیدی استراتژیک در رقابت منطقه‌ای و جهانی تبدیل شود.

آیا ایران در مسیر توسعه ریلی است؟ مقایسه با همسایگان

اگرچه ایران در سال‌های اخیر در توسعه ریلی سرمایه‌گذاری کرده، اما شاخص‌ها نشان می‌دهد هنوز از متوسط جهانی و برخی کشورهای منطقه عقب است.

• تراکم شبکه ریلی:

  متوسط جهانی ۲۰ کیلومتر به ازای هر ۱۰۰۰ کیلومتر مربع است، اما ایران فقط ۶.۴ دارد، شبیه پاکستان و ترکمنستان، در حالی که فرانسه ۵۲ کیلومتر است.

• خطوط دوخطه:

  متوسط جهانی ۳۰٪، ایران تنها ۱۰.۶٪ که پایین‌ترین رقم منطقه است. دوخطه کردن ظرفیت شبکه را تا ۵ برابر افزایش می‌دهد.

• برقی بودن خطوط:

  ایران فقط ۲٪ خطوط برقی دارد، در مقابل متوسط جهانی ۲۵٪ و مصر ۲۹٪.

• خودکشش بودن قطارها:

  ایران ۲۱٪، کمتر از متوسط جهانی ۵۱٪ و حتی پایین‌تر از پاکستان و افغانستان.

• تعداد واگن مسافری به ازای جمعیت:

  ایران با ۲.۸۴ واحد وضعیت نسبتا خوبی دارد و بهتر از همسایگان است.

• تعداد سفر سالانه به ازای هر نفر:

  ایران فقط ۰.۴ سفر، بسیار پایین‌تر از متوسط جهانی ۵ سفر و کم‌تر از مصر، ترکمنستان و فرانسه.

• سایر شاخص‌ها:

  سرعت قطار مسافری ایران ۱۲۰ کیلومتر در ساعت (در فرانسه ۳۵۰)، سرعت باری ۶۰ کیلومتر، سهم حمل مسافر ۷٪ و سهم حمل بار ۴۰٪ است.

ایران در تعداد واگن و سهم حمل بار عملکرد متوسط دارد، اما در شاخص‌های کلیدی مثل خطوط دوخطه، برقی شدن، سرعت و میزان سفرهای سالانه، عقب‌تر از استانداردهای جهانی است و نیاز به توسعه جدی دارد.

وضعیت صنایع ریلی جهان و منطقه

• جهان:

  صنایع ریلی از دوران انقلاب صنعتی اولویت توسعه صنعتی کشورها بوده‌اند. شرکت‌های بزرگ مانند آلستوم، زیمنس، بمباردیر و جنرال الکتریک پیشرو هستند و دولت‌ها از این صنعت حمایت می‌کنند. صنایع ریلی جزو صنایع پیشرفته و تحقیق‌محور به شمار می‌روند.

• منطقه:

  ایران با کارخانه واگن‌سازی پارس (از ۱۳۶۵) توانمندی قابل توجهی در تولید ناوگان و زیرساخت دارد. ترکیه از ۱۹۵۵ لکوموتیو و واگن می‌سازد، پاکستان کارخانه‌های لکوموتیو و واگن دارد، و ژاپن در همکاری‌های منطقه‌ای برای تکنولوژی پیشرفته ریلی فعال است.

صنایع ناوگان ریلی در ایران

از سال ۱۳۸۸، برنامه‌های متنوعی برای تولید ناوگان ریلی در ایران شامل لوکوموتیو، واگن مسافری و باری در دستور کار قرار گرفت. شرکت واگن پارس سالانه ۴۰ لوکوموتیو، ۱۵۰ واگن مسافری و ۱۵۰۰ واگن باری تولید می‌کند که ظرفیت تولید آن‌ها قابل افزایش است. سایر شرکت‌های فعال مثل پلور سبز، ایپریکو، واگن‌سازی تهران، کوثر، کلاهدوز و مهنا نیز با ظرفیت‌های متنوع در تولید واگن‌های مسافری، باری و لوکوموتیو حضور دارند. مجموع ظرفیت تولید سالانه ایران حدود ۹۰ لوکوموتیو، ۶۸۰ واگن مسافری و ۲۲۰۰ واگن باری است.

صنایع ریلی زیرساخت در ایران

ذوب‌آهن اصفهان از اوایل دهه ۷۰ تولید ریل را آغاز کرده و برنامه توسعه تولید ریل‌های استاندارد با ظرفیت بالاتر در جریان است. ساخت سیستم‌های علائم الکترونیک و فعالیت شرکت‌های پیمانکاری بزرگ نیز از دیگر نقاط قوت این بخش است.

صنعت تعمیر و نگهداری

حمل‌ونقل ریلی به تعمیر و نگهداری مستمر نیاز دارد که بخش قابل توجهی از هزینه‌ها را شامل می‌شود. حجم بازار تعمیر و نگهداری ریلی در ایران حدود ۱ میلیارد دلار برآورد می‌شود. هرچند بخش خصوصی فعال است، اما آماده‌به‌کاری تجهیزات و ناوگان هنوز پایین بوده و بهبود خدمات تعمیراتی می‌تواند بهره‌وری و استفاده از سرمایه‌های ملی را افزایش دهد.

تحلیل بازار ریلی جهان

بازار ریلی جهانی به شش منطقه تقسیم می‌شود که اروپا غربی با ۲۶ میلیارد یورو بزرگ‌ترین بازار است. پس از آن آمریکای شمالی و آسیا قرار دارند. حجم کل بازار جهانی حدود ۷۲ میلیارد یورو و نرخ رشد بین سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۷ حدود ۱۸٪ بوده است. بیشترین سهم بازار مربوط به خدمات ریلی است و تجهیزات چرخ‌دار و زیرساخت نیز بخش‌های مهمی را تشکیل می‌دهند.

بازار و سرمایه‌گذاری در منطقه

کشورهای خاورمیانه و منطقه با سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی در پروژه‌های ریلی مانند راه‌آهن سریع‌السیر عربستان، تونل بسفر ترکیه و متروی دبی، به توسعه زیرساخت‌ها و بهبود ارتباطات داخلی و منطقه‌ای می‌پردازند. پروژه‌های مشترک همچون خط ریلی مسقط – دبی – ابوظبی – دمام – بصره، نشان‌دهنده تلاش برای ایجاد شبکه ریلی منطقه‌ای است.

تحلیل اقتصادی منطقه

سهم خدمات در GDP کشورها غالب است، اما ایران، عربستان و عراق به شدت به صنعت و نفت وابسته‌اند. ترکیه بزرگ‌ترین اقتصاد منطقه با رشد قابل توجه، عربستان دومین اقتصاد بزرگ و ایران در جایگاه سوم قرار دارد. سایر کشورها روند رشد اقتصادی مثبتی دارند.

کشورهای منطقه با توسعه زیرساخت‌های ریلی و حمل‌ونقل، به دنبال تسهیل تجارت و افزایش همکاری‌های منطقه‌ای هستند. اقتصاد متنوع منطقه همراه با پروژه‌های ریلی گسترده، می‌تواند نقش مهمی در تقویت اقتصاد و اتصال کشورهای خاورمیانه داشته باشد.

تحول حمل‌ونقل ریلی ایران (۱۳۸۹–۱۴۰۴)

طی سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۴۰۴، ایران شاهد رشد چشمگیر در توسعه ریلی بوده است.
طول شبکه ریلی از ۷۶۰۰ کیلومتر به ۲۷۰۰۰ کیلومتر رسیده و حجم حمل بار از ۳۳ میلیون تن به ۴۵۰ میلیون تن افزایش یافته است. همچنین جابه‌جایی مسافر نیز با رشدی ۱۳ برابری، از ۲۶ میلیون نفر به ۳۵۰ میلیون نفر رسیده است.

از منظر فناوری، سرعت ناوگان مسافری از ۱۶۰ km/h به ۳۸۰ km/h رسیده و توان تولید داخلی واگن، مترو و لکوموتیو افزایش یافته است.
از سال ۱۳۹۳، بخشی از این ظرفیت تولید به نوسازی و صادرات اختصاص یافته که نشان از رشد صنعتی دارد.

الگوهای جهانی توسعه ریلی

کشورهایی مانند چین، ژاپن، کره جنوبی، فرانسه و آلمان با سرمایه‌گذاری هوشمندانه و استفاده از فناوری‌های نوین در بخش‌هایی مانند راه‌آهن سریع‌السیر، حمل‌ونقل باری، ماگلو، مترو و صادرات تجهیزات ریلی، به موفقیت‌های چشمگیری دست یافته‌اند.
چین با طراحی و تولید قطارهای ۳۸۰ تا ۴۰۰ کیلومتر بر ساعت، رهبری جهانی در این عرصه را در دست دارد.

چالش‌های اصلی ریلی ایران

        ۱. ضعف زیرساخت و توسعه:
تأخیر تاریخی، دوخطه نبودن شبکه و پایین بودن درصد خطوط برقی.

2. وابستگی و فرسودگی ناوگان:
   تحریم‌ها، دیزل‌های قدیمی، تعرفه پایین سوخت و رقابت‌ناپذیری با حمل‌ونقل جاده‌ای.
3. مشکلات مالی و انگیزشی:
   نبود مدل‌های جذاب سرمایه‌گذاری، دسترسی گران به شبکه، ضعف در جذب سرمایه‌گذار خصوصی.
4. فناوری و عملیات:
   سرعت پایین قطارهای باری، سیستم‌های سیگنالینگ ناکارآمد و نبود کنترل هوشمند (CTC).
5. مدیریت و ساختار:
   چرخه طولانی تأمین تجهیزات، نبود انگیزه در تصمیم‌سازان و ضعف مشارکت بخش خصوصی.
6. اتصال بین‌المللی:
   ناهماهنگی عرض ریل با برخی کشورهای همسایه (مانند پاکستان و آسیای میانه).

راهکارهای کلیدی برای جهش ریلی

• تشکیل شرکت‌های پیمانکاری بزرگ (GC) برای اجرای پروژه‌ها به‌صورت یکپارچه.
• توسعه سرمایه‌گذاری با مدل‌های BOT و LOT در بخش ساخت، بهره‌برداری و ناوگان.
• راه‌اندازی صندوق توسعه صنایع ریلی و ارائه مشوق‌های مالیاتی و بیمه‌ای.
• توسعه تحقیق و توسعه (R&D) در حوزه زیرساخت، ناوگان، علائم و ارتباطات.
• ایجاد ساختارهای تصمیم‌گیری راهبردی مانند شورای سیاست‌گذاری صنایع ریلی.
• رفع موانع گمرکی، تعرفه‌ای و ارزی برای رقابت‌پذیری و پشتیبانی از بخش خصوصی.
• سرمایه‌گذاری دولت در پروژه‌های استراتژیک مانند قطار سریع‌السیر و مترو.
• تربیت نیروی انسانی متخصص و آموزش مدیران پروژه‌های کلان.
• هماهنگی منطقه‌ای برای همسان‌سازی عرض خطوط و اتصال شبکه‌ها.

ایران طی این دوره، مسیر توسعه ریلی را با جدیت پیموده اما برای تحقق یک تحول پایدار و رقابت‌پذیر، نیازمند اصلاح ساختار، نوسازی فناوری، مشارکت بخش خصوصی و استفاده از تجربیات بین‌المللی است.

استراتژی توسعه صنایع ریلی ایران

نقاط قوت

• زیرساخت و تجهیزات مناسب
• توان صنعتی در اجرای پروژه‌ها
• ارتباطات بین‌المللی فعال

نقاط ضعف

• منابع مالی محدود
• ضعف پیمانکاری و فنی
• هزینه و زمان بالای پروژه‌ها

فرصت‌ها

• بازار پرتقاضای مترو و ریل
• صرفه‌جویی سوخت
• نیاز به تولید داخلی در شرایط تحریم

تهدیدها

• تحریم، واردات بی‌رویه
• خصوصی‌سازی ناکارآمد
• نرخ ارز غیرواقعی

راهبردها

• جذب سرمایه‌ خارجی (BOT)
• ارتقای پیمانکاران داخلی
• توسعه مراکز R&D
• خصوصی‌سازی یکپارچه
• تولید پلتفرم مشترک برقی–دیزلی
• اصلاح نگاه سیاست‌گذاران به صنعت

فناوری‌های کلیدی آینده

• لکوموتیو برقی، دیزلی، هایبرید
• قطار سریع‌السیر و خودکشش
• بوژی‌های پیشرفته
• واگن کانتینری دوطبقه
• سیستم‌های کنترل و مانیتورینگ
• ریل ۳۶ متری و علائم پرسرعت

نقشه راه صنایع ریلی ایران

این نقشه راه، مسیر توسعه فناوری و توانمندی‌های صنعت ریلی کشور را از سال ۱۳۸۸ تا ۱۴۰۴ نشان می‌دهد. روند به‌صورت تدریجی از تجهیزات ساده‌تر به فناوری‌های پیشرفته‌تر ادامه یافته است.

مرحله اول – سال ۱۳۸۸:

• واگن مترو ملی
• واگن سرعت ۱۲۰

آغاز توسعه با تمرکز بر تولید داخلی تجهیزات مترو و واگن‌های با سرعت متوسط

مرحله دوم – سال ۱۳۸۹:

• ریل ۶۰ کیلوگرمی
• علائم برقی برای سرعت ۲۵۰ کیلومتر

زیرساخت‌سازی و آماده‌سازی شبکه برای سرعت‌های بالا آغاز شد

مرحله سوم – سال ۱۳۹۰:

• لکوموتیو برقی باری

گام بعدی، توسعه نیروی کشش الکتریکی برای حمل بار و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی

مرحله چهارم – سال ۱۳۹۲:

• قطار خودکشش با سرعت ۲۵۰ کیلومتر بر ساعت
• خط برقی با سرعت ۲۵۰ کیلومتر بر ساعت

ترکیب توسعه ناوگان با زیرساخت‌های پرسرعت در حوزه مسافری

مرحله پنجم – سال ۱۳۹۳:

• قطار خودکشش با سرعت ۳۵۰ کیلومتر بر ساعت

ورود به محدوده فناوری‌های ریلی پیشرفته با تمرکز بر سرعت‌های بالا

مرحله ششم – سال ۱۴۰۴ (چشم‌انداز):

• قطار سریع‌السیر روز دنیا

هدف‌گذاری نهایی برای دستیابی به سطح استانداردهای جهانی در فناوری قطارهای پرسرعت

• مسیر حرکت صنعت ریلی ایران در این نقشه راه، از بومی‌سازی واگن‌های مترو و تجهیز خطوط آغاز شده و در افق بلندمدت، به سمت توسعه قطارهای سریع‌السیر بین‌المللی حرکت می‌کند.

• تمرکز بر الکتریکی‌سازی خطوط، طراحی قطارهای خودکشش و ارتقاء سرعت ناوگان از مؤلفه‌های کلیدی این برنامه هستند.

• گام‌های میانی، به‌درستی حول توسعه زیرساخت‌ها، ناوگان باری و مسافری، و سپس جهش به فناوری‌های پیشرفته‌تر سازماندهی شده‌اند.

چشم‌انداز صنایع ریلی ایران در افق ۱۴۰۴

هدف کلان:
دستیابی به جایگاه نخست صنایع ریلی در منطقه، رتبه ششم در آسیا و رتبه دهم در جهان

مسیر تحقق چشم‌انداز:

• از طریق توسعه فناوری‌های بومی
• با تعامل مؤثر با صنایع پیشرفته ریلی در جهان
• با ارتقاء توان رقابتی در سطح بین‌المللی

این چشم‌انداز نشان‌دهنده عزم ایران برای ورود جدی به زنجیره جهانی صنعت ریلی از طریق سرمایه‌گذاری در نوآوری، ساخت داخل و توسعه زیرساخت‌ها است.