ایران طی سال‌های اخیر توانسته بود روابط اقتصادی دو جانبه با افغانستان را به‌گونه‌‌‌ای مدیریت کند که به بزرگ‌ترین صادرکننده به این کشور تبدیل شده و از سوی دیگر، افغانستان را به سومین مقصد کالاهای صادراتی خود در منطقه تبدیل کند. با این وجود، با آشکار شدن آثار خروج دولت آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ و اعمال دوباره تحریمها، در سال ۲۰۲۰ GDP به کمتر از نصف سال ۲۰۱۶ و صادرات ایران به افغانستان نیز تقریبا به میزان یک‌سوم کاهش یافت.
اما جدا از تحریمها، ایران نباید رقبای خود را در حوزه تجارت و ترانزیت دست‌کم بگیرد: چراکه اهمیت افغانستان برای ایران در این زمینه، در پیوند با سه بازیگر دیگر یعنی هند، چین و پاکستان معنی پیدا می‌کند. این در حالی است که با به قدرت رسیدن طالبان، به‌طور خلاصه موقعیت ما نسبت این کشورها چنین خلاصه می‌شود: ایران مهم‌ترین شریک خود در افغانستان (هند) را از دست داده، مهم‌ترین رقیب خود (پاکستان) را بازیگر اصلی می‌‌‌بیند و هنوز در مورد نیت‌‌‌های بازیگر سوم، (یعنی چین) داده‌های زیادی در دست ندارد.
با توجه به لزوم توجه به رقبا در جریان ترانزیت به افغانستان، برای مطلع شدن از آخرین تحولات مربوط به مراودات حمل‌ونقلی با افغانستان پس از روی کار آمدن طالبان، این بار به سراغ دکتر مجتبی بهاروند، رئیس اسبق کمیسیون حمل‌ونقل و لجستیک اتاق ایران و رئیس انجمن صنفی کارفرمایی شرکت‌های حمل‌ونقل بین‌المللی کالای مشهد رفتیم.
مجتبی بهاروند، مدیرعامل شرکت بهار ترابر کیان با اشاره به اینکه با حضور طالبان وضعیت امنیت افغانستان بهتر از قبل شده است، توضیح داد: «بخشی از ناامنی‌های افغانستان به دلیل درگیری‌هایی بود که طالبان با دولت وقت داشت، اما اکنون که حکومت افغانستان یکدست شده، فارغ از مباحث اجتماعی و حقوق بشری، این گروه توانسته‌اند در بحث امنیت و مراودات اقتصادی و وصول طلب‌هایی که تجار ایرانی از تجار افغان داشتند نسبت به دولت قبل عملکرد بهتری داشته باشند.»
او ادامه داد: «براساس ارتباطات و اطلاعاتی که دارم، اکنون رانندگان و تجار شرایط خوبی دارند. در ماه‌های گذشته کاهش تجارت با افغانستان، دلایل امنیتی نداشت، بلکه به دلیل مشکلاتی بود که تقریبا هنوز هم ادامه دارد، یعنی دشواری در نقل و انتقالات پول و مراودات بانکی، چون پس از استقرار طالبان، بخش عظیمی از مردم به بانک‌ها هجوم آوردند تا پول‌های خود را از بانک‌ها بیرون بکشند و از طرف دیگر، کشورهای غربی و آمریکا پول‌های افغانستان را بلوکه کردند.»
بهاروند درباره وضعیت صادرات ایران به افغانستان خاطرنشان کرد: «کار در حوزه بار صادراتی آسان‌تر است؛ چراکه با وجود صرافی‌ها و مراوده‌ای که تجار افغان با استان‌های مرزی ایران دارند، در زمینه نقل‌وانتقال پول با مشکل چندانی مواجه نیستیم. اگر مستنداتی در زمینه بارهای صادراتی ارائه دهیم و بگوییم که از فلان تاجر افغان طلب داریم ولی بدهکار پول را نمی‌دهد، سرعت وصول نسبت به دولت قبل بسیار بیشتر شده و این نقطه قوت طالبان است.»
او با تاکید بر اینکه عمده مشکل افغانستان در حوزه بارهای ترانزیتی است که هنوز هم ادامه دارد، گفت: «در حال حاضر، مهم‌ترین مشکل آنها حواله‌جات و مسائل مالی به دلیل تحریم‌های آمریکا است. قبلا برای خریدهایی که از کشورهایی مثل چین، کره و مالزی و … داشتند، حواله داده می‌شد و بانک پول را پرداخت می‌کرد، اما الان می‌گویند که نمی‌توانیم از بانک‌ها پول و یا حواله به کشورهای مختلف بگیریم. به این ترتیب، اگر مشکلات بین‌المللی افغانستان حل نشود، فاجعه‌ای برای ترانزیت ایران و اقتصاد افغانستان خواهد بود.»
رئیس اسبق کمسیون حمل‌ونقل و لجستیک اتاق ایران با بیان اینکه پول‌هایی اضافه‌ای که از رانندگان ایرانی در مرز افغانستان می‌گرفتند، متوقف شده است، یادآور شد: «دولت قبل از صدر تا ذیل واقعا فاسد بود و هیچ تاجر و راننده‌ای بدون اینکه پولی پرداخت نکند نمی‌توانست کار کند. در دولت اشرف غنی راننده‌ای که وارد مرز اسلام‌قلعه می‌شد، در جاهای مختلف می‌بایست به سرباز و گمرک پول بدهد، یعنی این رشوه‌ها به صورت نیمه‌قانونی و عرف درآمده بود، ولی طالبان حداقل فعلا روی این موضوعات بسیار حساس هست و سختگیرانه برخورد می‌کند؛ از این رو، 90 درصد پول‌هایی که از رانندگان ایرانی و تجار افغان گرفته می‌شد اکنون حذف شده است.»
او ادامه داد: «در روزهای اولی که طالبان بر سر کار آمدند صادرات اندکی کاهش یافت، چون ترسی بین صادرکنندگان ایجاد شده بود، اما به مرور این نگرانی‌ها از بین رفت و اکنون روند صادرات به حالت عادی درآمده است.»
بهاروند با اشاره به اینکه ایران بزرگ‌ترین صادرکننده به کشور افغانستان است، گفت: « با توجه به همسایگی و همزبانی ما با افغان‌ها و اینکه چند میلیونی مهاجر افغان به ایران آمده‌اند و محصولات ایرانی را مصرف کرده‌اند، ذوق و ذائقه ایشان با محصولات غذایی ایرانی آشناست.»
رئیس اسبق کمسیون حمل‌ونقل و لجستیک اتاق ایران با یادآوری اینکه عمده واردات از افغانستان شامل دام، محصولات کشاورزی، سنگ مرمر و .. می‌شود، گفت: «پیش از این، همواره میزان صادرات کالا از ایران به افغانستان بسیار بیشتر از واردات کالا از افغانستان بود و توازن لازم در تجارت با آن کشور وجود نداشت، اما به عنوان نمونه، در ۶ ماهه نخست امسال پنج میلیون و ۳۳۲ هزار و ۶۱۹ دلار کالا، شامل مواد اولیه بخش تولید مانند دانه‌های روغنی و بذرهای بخش کشاورزی، از افغانستان به خراسان رضوی وارد شده است.»
او خاطرنشان کرد: «بخشی عظیمی از مردم افغانستان به دلیل ذهنیتی که از قبل نسبت به زمامداری طالبان داشتند و عده‌ای هم به دلیل همکاری با نیروهای ائتلاف، پس از به قدرت رسیدن طالبان به دنبال خروج از این کشور بودند و ایران هم یکی از مقاصد اصلی این افراد بود، اما علی‌رغم معذوریت‌هایی که ما برای پذیرش مهاجر داریم، این موضوع آسیبی به جریان تجارت بین دو کشور نزد و این روند همچنان رو به گسترش است، چون ناامنی‌های گذشته به یک‌دهم رسیده است و تاجر و شرکت حمل‌ونقل ایرانی با اطمینان بیشتری می‌تواند فعالیت کند.»
بهاروند تاکید کرد: «امیدوارم در آینده نیز طالبان این روند را دچار اختلال نکند، چون همانطور که می‌دانید آنها دیدگاه‌های خاصی دارند و همان طور که چند وقت پیش شاهد درگیری‌های مرزی پراکنده با ایران بودیم، ممکن است پس از استقرار با توجه به وابستگی بیشتری که به بعضی از کشورها دارند، مشکلاتی برای ما به‌وجود آورند، هرچند با توجه به مشترکاتی که با افغانستان داریم، احتمال این اتفاق بسیار کم است.»
او ادامه داد: «سابقه تجارت ما با افغانستان به سال‌هاست قبل برمی‌گردد و تنها همسایه‌ای است که تا این حد با ما اشتراکات زبانی و فرهنگی دارد. من امیدوارم دولتمردان ما یک بار برای همیشه در مراودات سیاسی با کشورهای مختلف، بحث‌های اقتصادی را هم در اولویت قرار دهند و موانع اصلی ما در صادرات و حمل‌ونقل و ترازیت را که اغلب مربوط به قوانین و مقررات می‌شود برطرف کنند تا تجار و شرکت‌های حمل‌ونقل ما بیشتر به تجارت با افغانستان تشویق شوند.»
مدیرعامل شرکت بهارترابر کیان یا یادآوری اینکه ما در بازار افغاستان حرف اول را می‌زنیم و این تسهیلات باید باعث شود که بتوانیم این بازار را برای آینده هم حفظ کنیم، گفت: «مسئولان باید در موضوعات ترانزیتی و ناوگان حمل‌ونقل یکسری امتیازاتی در نظر بگیرند که روزبه‌روز مراوداتمان بیشتر شود. این نکته را هم نباید فراموش کنیم که ما در منطقه رقبای قدرتمندی در زمینه ترانزیت داریم؛ مخصوصا حالا که ناامنی‌های قبلی در مرز افغانستان و پاکستان، با روی کار آمدن طالبان کمتر شده، پاکستان فرصت خواهد یافت تا به رقیب جدی‌تری برای ما تبدیل شود، زیرا تا به حال عمده تمرکز طالبان معطوف به درگیری با دولت افغانستان و ائتلاف غربی در استان‌های جنوبی افغانستان و هم‌مرز با پاکستان بود و مسیر کالاهایی که باید از پاکستان عبور می‌کردند، امنیت چندانی نداشت، اما اکنون ناامنی‌ها کمتر شده و پاکستان ممکن است با استفاده از این شرایط و همچنین محدودیت‌هایی که ایران به‌واسطه تحریمها با آن روبه‌روست، امتیازات خوبی در تزانزیت به دست آورد، امیدوارم دولت ما این نکته را متوجه شود که اکنون شرایط ما متفاوت است و یاری کند تا حمل‌ونقل و ترانزیت رونق بیشتری بگیرد.»
