از سده گذشته تاکنون، یکی از شاخصه‌های توسعه‌یافتگی در جوامع، پست و سرانه پستی است که همگام با توسعه کسب‌وکارها و تجارت اینترنتی تغییر می‌کند و متحول می‌شود؛ البته این تحول مستلزم به‌روز شدن زیرساخت‌های فنی و عملیاتی است، چیزی که گمان می‌رود در ایران هنوز آن‌گونه که باید به‌روز نشده است و هرچند چند سالی است که شعار راه‌اندازی سرویس پست لجستیک را سر می‌دهیم، همچنان اقدام موثری برای آن انجام نداده‌ایم و آنچه هم که با عنوان پست لجستیک در سطح شبکه اجرا شده، منطبق با مفهوم واقعی پست لجستیک نبوده است. این در حالی است که بر اساس آمارها هزینه توزیع در زنجیره تولید محصولات در ایران، دو برابر میانگین جهانی است و گفته می‌شود یکی از راه‌های کاهش این شکاف عمیق بین آمار ایران و جهان، راه‌اندازی پست لجستیک باشد. به همین منظور، با محمد احمدی، معاون فنی و بازرگانی شرکت ملی پست به گفت‌وگو نشستیم و از شرایط و موانع ایجاد سرویس پست لجستیک در کشور پرسیدیم. او معتقد است که کلیدواژه راه‌اندازی پست لجستیک تامین منابع مالی و رسیدن همه حلقه‌های دخیل در این حوزه به یک باور و ادبیات مشترک است.
محمد احمدی، معاون فنی و بازرگانی شرکت ملی پست در گفت‌وگو با خبرنگار ترابران به نقش‌آفرینی صنعت پست در حوزه‌های ارتباطی و اقتصادی از اعصار گذشته تا به امروز که با نام عصر دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی شناخته می‌شود، پرداخت و خاطرنشان کرد: «در طول تاریخ فعالیت‌ها و سرویس‌ها‌ی پستی در سراسر جهان، روی لبه نیاز آحاد جامعه و مردم تعریف شده است، بنابراین رویکرد شرکت‌های پستی چابک و الگوی حرکتی آنان، همواره مطابق با سطح نیاز جامعه تغییر می‌کند.»
او اظهار کرد: «در شرایط کنونی با توجه به فشار فناوری ارتباطات و اطلاعات و نیز تاثیرات شگرف تکنولوژی در بخش‌های مختلف جامعه، شاهد کاهش چشمگیر پست نامه یا مرسولات حاوی مستندات کاغذی از یک سو و افزایش مرسولات پستی با ماهیت بسته و امانت از سوی دیگر هستیم که متاثر از توسعه کسب‌وکارهای الکترونیکی به‌ویژه تجارت الکترونیک در کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه است، بنابراین در مجموعه شرکت پست با توجه به تغییر شاخص ترافیکی مرسولات پستی از نامه به بسته، لاجرم تلاش کردیم تا زیرساخت‌های فنی و عملیاتی خود را متناسب با این تغییر رویکرد جامعه بهبود بخشیم؛ تا آنجا که با نگاهی به آمار و اطلاعات موجود در مجموعه شرکت، می‌توان مشاهده کرد که اگرچه در سنوات گذشته نسبت سهم ترافیکی پست‌‌نامه‌ها به بسته و امانت، 90 به 10 بود، اما این نسبت به‌مرور تغییر کرده و به‌طور یکسان بین این دو تقسیم شده و انتظار می‌رود در آینده‌ای نزدیک، نرخ رشد مرسولات پستی با ماهیت بسته و امانت با سرعت بیشتری، افزایش یابد.»
احمدی با بیان اینکه در عصر حاضر، اگر چه پست‌نامه هنوز دارای اهمیت است، ولی با وجود بدیل‌های الکترونیکی که به مرور حوزه اسناد و مدارک را نیز در بر می‌گیرد، این اهمیت رو به افول دارد؛ تصریح کرد: «متناسب با این تغییر رویکردهای حادث شده در سطح جامعه، همه ارکان شرکت‌های پستی از جمله معماری سازمانی، رفتار سازمانی، زیرساخت‌ها، تجهیزات، سرمایه‌های انسانی و تمهیدات موردنیاز این حوزه در ساختار وظیفه‌ای ادارات پست باید بهصورت ماهوی تغییر کند؛ نتیجه مورد انتظار زمانی حاصل خواهد شد که متناسب با این تغییرات، سایر حلقه‌ها و لایه‌های زنجیره تامین نیز به‌مثابه یک پیکره واحد، دستخوش تغییر و تحول شود.»
هزینه توزیع در ایران دو برابر میانگین جهانی
او با اشاره به اینکه ماهیت اصلی پست، ایجاد شبکه‌ای منسجم و گسترده از منابع، افراد، زیرساخت‌ها، اماکن، تجهیزات، مرسولات و… با سریع‌ترین کارکرد و بهینه‌ترین هزینه برای ایجاد شبکه توزیع به مصرف‌کننده نهایی است؛ خاطرنشان کرد: «هزینه توزیع در زنجیره تولید محصول، در کشورهای توسعه‌یافته بهصورت میانگین 6 درصد است، در حالی که این هزینه در ایران در حوزه‌های مختلف بین 12 تا 20 درصد ارزیابی می‌شود. به عبارتی در بهترین حالت، هزینه توزیع در زنجیره تولید محصولات در ایران، دو برابر میانگین جهانی است و همین مسئله نقش کلیدی وجود شبکه‌های کارآمد توزیع در بهره‌وری و کارایی اقتصادی کشورها را نشان می‌دهد.»
معاون فنی و بازرگانی شرکت ملی پست افزود: «پست یک شبکه حملونقل و توزیع مویرگی است که با رساندن کالا به مصرف‌کننده نهایی، نقشی تاثیرگذار در کاهش سفرهای درون‌شهری و برون‌شهری، کاهش مصرف سوخت و حامل‌های انرژی، کاهش آلاینده‌های محیط‌زیستی و در نهایت افزایش بهره‌وری عمومی و توسعه اقتصادی در کشور ایفا می‌کند. البته در جغرافیایی مانند کشور ایران که سرزمینی پهناور با اقلیم آب و هوایی گوناگون است، ایجاد شبکه‌ای منسجم و پایدار در حوزه حملونقل و توزیع، امری خطیر، پیچیده و بسیار پرهزینه بوده و به‌شدت به حمایت‌های دولت نیازمند است؛ چراکه در خوشبینانه‌ترین حالت سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در حوزه پست، محدود به بخش‌های اقتصادی بازار خواهد بود و حضور در شهرهای کوچک و نقاط روستایی، برای سرمایه‌گذار بخش خصوصی دارای صرفه اقتصادی نیست. موضوعی که در قانون اساسنامه شرکت ملی پست به صراحت به آن پرداخته شده و ارائه خدمات به نقاط روستایی با تعرفه‌های مصوب سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی به‌عنوان سازمان رگولاتوری، جزء تکالیف قانونی شرکت پست تعریف شده است.»
او در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان هزینه توزیع را در زنجیره تولید کاهش داد، تصریح کرد: «فرآیندها و عملیات پستی فیزیکی است و در سطح بالایی به عملکرد نیروی انسانی و زیرساخت‌های پرهزینه وابسته و نیازمند است و ایجاد بهره‌وری در این حوزه مستلزم اقدامات متعددی است. با این حال، مهم‌ترین کار، تجمیع فعالان مختلف پستی است تا با تجمیع منابع از موازی‌کاری‌ها جلوگیری شود.»
او افزود: «یکی از روش‌هایی که می‌تواند در این مسیر به ما کمک کند، فرهنگ‌سازی در ادبیات صنعت پست در کشورمان به‌منظور تجمیع و یکپارچه کردن خریدهای مشتریان و بسته‌های پستی (جمع‌سپاری و ایجاد سبد توزیع واحد برای مشتریان) است.»
او ادامه داد: «موضوع بعدی، اجرای الگوی پست در توزیع مرسولات است که روی جمع‌آوری و توزیع محلی مبتنی بر گشت نامه‌رسانی به‌جای الگوی پیکی تمرکز دارد. در اغلب سفارش‌ها مصرف‌کننده نهایی برای دریافت آنها عجله‌ای نداشته و می‌تواند برای دریافت آنها مدتی (چند ساعت یا روز) صبر کند؛ در این مدل همه سفارش‌های یک فرد یا منطقه در سبدی واحد تجمیع و با یک موضع پستی در نشانی‌ها به گیرنده نهایی تحویل می‌شود. براساس مطالعات صورت گرفته و تحلیل‌های انجام شده، با این اقدام هزینه‌های پستی بالغ بر 60 درصد کاهش خواهد یافت، ضمن آنکه اثر کلیدی در کاهش سفر و به تبع آن کاهش مصرف حامل‌های انرژی، ترافیک و کاهش آلودگی‌های محیط‌زیستی و… دارد.»
احمدی در پاسخ به پرسش دیگری مبنی بر اینکه شاخصه‌های سرویس پست لجستیک چیست و راه‌اندازی آن در ایران به کجا انجامید، گفت: «نمی‌توان بهصورت کلی و جهانی سرویس پست لجستیک را تعریف کرد، زیرا آن چیزی که ما در ایران به آن پست لجستیک می‌گوییم، ممکن است با آنچه در کشورهای دیگر به‌عنوان پست لجستیک شناخته می‌شود، متفاوت باشد. واقعیت این است که ما هنوز پست لجستیک به‌معنای متداول جهانی آن را در کشور نداریم، بنابراین هنوز تعریف دقیقی از آن نمی‌توانیم ارائه دهیم.»
او اظهار کرد: «در برخی کشورها مرسولات پستی به بسته‌های تا رده وزنی 30 کیلوگرم اطلاق می‌شود، در برخی دیگر این تعریف به مرسولات تا سقف وزنی 50 کیلوگرم و گاهی بالاتر نیز تغییر می‌یابد؛ بنابراین برخی از کارشناسان و صاحب‌نظران صنعت پست از لحاظ وزنی معتقدند، مرسولات پستی با رده وزنی 30 کیلوگرم به بالاتر در تعریف پست لجستیک قرار می‌گیرد و کسانی نیز بسته‌های پستی با وزن بیش از 50 کیلوگرم را در زمره پست لجستیک می‌دانند.»
او افزود: «حتی درباره اینکه چه اقدامات و فرآوری‌های متفاوتی از رویه جاری فرآیندهای عملیاتی پستی در زمره فرآیندهای لجستیکی قرار می‌گیرد یا اینکه ویژگی‌های فرستندگان و گیرندگان در سرویس پست لجستیک چه تفاوتی با مشتریان دیگر مرسولات دارد نیز اختلاف‌نظرهایی وجود دارد.»
معاون فنی و بازرگانی شرکت ملی پست ضمن اشاره به این نکته که در برخی کشورهای توسعه‌یافته، شبکه پست لجستیک از شبکه مرسولات پست‌نامه و امانات جداست، یادآور شد: «هر کشوری متناسب با توانمندی، ویژگی‌های فرهنگی، مشخصات اقتصادی و قوانین بالادستی، باید چهارچوب‌های معینی در تعریف سرویس لجستیک تعیین و مرسولات با شاخصه‌های تعریف شده را در حوزه پست لجستیک قرار دهد.»
هنوز پست لجستیک نداریم
احمدی با تاکید بر اینکه ما هنوز پست لجستیک به معنای واقعی در کشور نداریم، درباره ایده‌آل این موضوع گفت: «در خوشبینانه‌ترین حالت، ظرفیت‌های موجود در شرکت ملی پست، صرفاً قبول و توزیع مرسولات با حداکثر وزن 50 کیلوگرم و ابعاد 5/1 متر در بزرگترین ضلع را پوشش می‌دهد، بنابراین هر چیز که بالاتر از این ابعاد و حجم قرار گیرد، می‌تواند در قالب سرویس پست لجستیک که بنا داریم با بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در آینده راه‌اندازی کنیم، قرار گیرد؛ زیرا برای ارائه سرویس لجستیک، حملونقل هوشمند، انبارداری مکانیزه و تجهیزات و دستگاه‌های به‌روز نیاز خواهد بود.»
او تاکید کرد: «در الگویی که ما به دنبال راه‌اندازی آن در افق سه ساله با مدل 3PL هستیم، ارسال مرسولات با رده وزنی 50 تا 150 کیلوگرم وجود دارد که می‌تواند در فرآیند اجرا برای آن حدودوثغور دقیق‌تری تعیین شود و به سمت B2C و B2B برود.»
او خاطرنشان کرد: «ما از سال 87 و 88 به بعد درباره پست لجستیک در کشور صحبت کردیم و پست و پژوهشگاه ارتباطات، پروژه‌ای مطالعاتی در این باب تعریف و اجرا کردند و حتی در مواردی همکاری اجرایی با برخی از جمله گروه انتخاب داشتند و اقداماتی با عنوان پست لجستیک نیز در سطح شبکه اجرا شد، اما هیچ وقت پست لجستیک به معنای واقعی ایجاد نشده است. تلاش ما این است که بهصورت واقعی در این صنعت، ادبیات پایه‌ای شکل گیرد و با استفاده از افراد فعال و آگاه و متخصص، پست لجستیک در ریل اصلی خود ایجاد شود و فعالیت صورت گیرد.»
گره‌گشایی به دست منابع مالی و مکانیزاسیون
احمدی در پاسخ به این پرسش که راه‌اندازی پست لجستیک در گروی چه عواملی است، بیان کرد: «کلیدواژه راه‌اندازی پست لجستیک تامین منابع مالی است. در واقع بر اساس طرح مطالعاتی و ارزیابی حداقلی برای راه‌اندازی 8 تا 10 نقطه لجستیکی (هاب پستی) در کشور، به تامین سرمایه‌ای بالغ بر 60 هزار میلیارد ریال نیاز است که در نظر داریم این مبلغ را در قالب مشارکت با بخش خصوصی تامین کنیم.»
او افزود: «متاسفانه ما در حوزه حملونقل، شبکه لجستیکی و ناوگان مناسب و منسجمی جهت ارائه خدمات لجستیکی در سطح کشور نداریم و زنجیره تامین در کشور ما بهصورت کامل شکل نگرفته است، به‌طوری‌که نمی‌توان یک شرکت حمل‌ونقلی یافت که توانایی و ظرفیت تامین زیرساخت‌های عملیاتی حملونقل کامل در یک زنجیره تامین را داشته باشد؛ در نتیجه راه‌اندازی سرویس پست لجستیک از آن چیزی که فکر می‌کنیم پیچیده‌تر و دشوارتر است.»
معاون فنی و بازرگانی شرکت ملی پست افزود: «در شکل دادن به مفهوم پست لجستیک نباید عجولانه و احساسی عمل کنیم، بلکه باید با تکیه بر نیروهای دانشی، هوشمندانه گام برداریم تا در رسیدن به اهداف تعیین شده، هزینه و انحراف کمتری داشته باشیم. مسئله این است که پست لجستیک به هوشمندسازی و مکانیزاسیون نیاز دارد، اما حقیقت امر این است که در سطح کلان، هنوز این اعتقاد و باور در زمینه اهمیت شبکه‌های پستی و لجستیکی و هزینه‌های هوشمندسازی زیرساخت‌ها شکل نگرفته است. از طرفی کارشناسان و مدیران با مقوله هوشمندسازی قدری غریبه و ناآشنا هستند تا بخواهند در تصمیم‌گیری‌های خود به این مقوله بپردازند و با شیوه‌ای صحیح آن را اجرا کنند. در نتیجه هم باید در آموزش مدیران کوشا باشیم و هم به جوانان و نیروهای متخصص و آگاه در حوزه‌های مدیریتی اعتماد کنیم.»
او یادآور شد: «از یک سو اطلاعات دقیق و مشخصی از بخش لجستیک کشور وجود ندارد، از سوی دیگر با قوانین و مقررات متعدد و بعضاً متناقض در سازمان‌های مرتبط مواجه هستیم و حتی در برخی حوزه‌ها قانون مشخص (در استارت‌آپ‌های حوزه حملونقل و توزیع) نداریم. علاوه بر آن، به دلایلی که ذکر شد، رگولاتوری هم توانمندی و کارآمدی لازم را برای اقدامات بزرگ و هوشمند در بخش ندارد. بر این اساس باید همه بخش‌های مختلف با هم به یک زبان و فهم مشترک برسند که برای آن هم به زبان مشترک و قوانین یکپارچه و استاندارد نیاز داریم.»
پست لجستیک مددرسان تولیدکنندگان خرد
احمدی با بیان اینکه مهم‌ترین ثمره راه‌اندازی سرویس پست لجستیک، برای کسب‌وکارهای کوچک و متوسط (SMEها) خواهد بود، اظهار کرد: «شرکت‌های بزرگ توان ایجاد شبکه توزیع اختصاصی محصولات و تولیدات خود را دارند، اما برای شرکت‌های کوچک و متوسط که روزانه زیر هزار محصول تولید می‌کنند، راه‌اندازی واحد توزیع اختصاصی برای آنان امکان‌پذیر نبوده و بی‌تردید نخواهند توانست در جغرافیای پهناوری مثل ایران، سفارش‌های خود را به دست مصرف‌کننده نهایی برسانند؛ بنابراین شبکه‌های پستی توانمندساز و بستر توزیع محصولات شرکت‌های تولیدی و بنگاه‌های تجاری کوچک و متوسط هستند و می‌توانند خدمات مورد نیاز این شرکت‌ها را در زمینه توزیع کالاها و تحویل سفارش‌ها به مصرف کننده نهایی، ارائه کنند.»
او گفت: «خدمات شرکت ملی پست در حوزه بارهای کوچک (خرده بار) توانسته بسیاری از فروشگاه‌های اینترنتی و حتی سنتی را توانمند سازد. ما توانسته‌ایم برای برخی شرکت‌هایی که روزانه بین 100 تا هزار محصول دارند، در واحدهای پستی سراسر کشور، انبار فراهم کنیم. برای بسیاری از شرکت‌ها نیز زیرساخت تولید بارکد پستی از طریق API فراهم شده است. با این خدمت این شرکت‌ها و فروشگاه‌ها می‌توانند سفارش‌های خود را ثبت و بخش حملونقل و توزیع محصولات و بازگشت هزینه‌های خود را به پست محول کنند. به این ترتیب شرکت‌ها و فروشگاه‌ها از مراجعه حضوری و انتظار در صف دفاتر قبول پستی جهت ارسال مرسولات خود بی‌نیاز خواهند شد.»
معاون فنی و بازرگانی شرکت ملی پست افزود: «اکنون ما علاوه بر ظرفیت‌های موجود در سطح شرکت، از توان و ظرفیت ناوگان حملونقل بخش خصوصی در حوزه ریلی و جاده‌ای برای توسعه و تقویت فرآیند رهسپاری پست استفاده می‌کنیم. با این اقدام، تلاش می‌کنیم تا با مدیریت بهینه هزینه‌ها و کاهش قیمت تمام‌شده سرویس برای مشتری، زمان و کیفیت ارائه خدمات خود را نیز بهبود بخشیم.»
