شبکه‌های حمل‌ونقل با مولفه‌های مهمی همچون اقتصاد، امنیت، سلامت و عدالت اجتماعی، ارتباط تنگاتنگ دارند؛ از این روست که از نخستین روزهای شیوع ویروس کرونا، بخش‌ حمل‌ونقل اعم از حمل‌ونقل هوایی، دریایی، ریلی، جاده‌ای و شهری، جزء اصلی‌ترین بخش‌های اقتصادی متاثر از این همه‌گیری بوده‌اند. در این میان، صنعت هوایی یکی از سخت‌ترین ضربه‌ها را از این همه‌گیری متحمل شده است؛ چراکه یکی از اصلی‌ترین تدابیری که از سوی دولت‌ها برای جلوگیری از انتشار این ویروس صورت گرفت، محدودیت در انجام پروازها یا لغو آنها بود که برخی از این محدودیت‌ها علی‌رغم تحمیل خسارت‌های هنگفت به شرکت‌های هواپیمایی، همچنان نیز پابرجاست. قراردادهای بسیاری فسخ شدند و درخواست‌ها برای کمک مالی افزایش یافته است. بیش از 60 درصد از پروازهای تجاری و مسافربری جهان زمین‌گیر شده‌اند و به همین دلیل، برای جان سالم به در بردن از بدترین بحرانی که صنعت هوایی با آن مواجه شده، بسیاری از سفارش‌های ساخت هواپیما که ارزش آنها به یک تریلیون دلار می‌رسید، در حال لغو شدن هستند.
در گزارش حاضر، مروری خواهیم داشت بر آنچه که صنعت حمل‌ونقل هوایی در سراسر جهان طی دو سال گذشته با آن مواجه شده است.

براساس گزارش‌های انجمن بین‌المللی حمل‌ونقل (IATA) به دلیل شیوع ویروس کرونا 25 میلیون شغل در بخش حمل‌ونقل هوایی در معرض خطر از دست رفتن قرار دارند، همچنین این انجمن هشدار داده که تاثیر شیوع کرونا احتمالا بیش از 29 میلیارد دلار به شرکت‌های هوانوردی زیان وارد خواهد کرد و بیشترین زیان نیز متوجه ایرلاین‌های آسیایی خواهد بود که منجر به کاهش7/4 درصدی ترافیک جهانی حمل‌ونقل هوایی خواهد شد.
براساس اطلاعات این انجمن شمار مسافران پروازها در چین 23 درصد، ژاپن 12 درصد، سنگاپور 10 درصد، کره جنوبی 14 درصد و منطقه آسیا پاسفیک 12 درصد و اروپا 7 درصد کاهش داشته است. طبق این اطلاعات شرکت‌های ایتالیایی 24 درصد و شرکت‌های آلمانی 10 درصد مسافران خود را از دست داده‌اند. براساس تحقیقات آنها که اخیرا انتشار یافته است، صنایع هوایی انگلیس بیشتر از سایر کشورهای اروپایی در معرض ورشکستگی قرار دارد.
بررسی تاثیر کووید -19 بر ترافیک هوایی در سطوح مختلف را می‌توان از ابعاد زیر مورد بررسی قرار داد:

تاثیر عملیاتی: تاثیر بر تعداد پروازها، صندلی عرضه شده، تعداد مسافر و بار در عملیات داخلی و بین‌المللی

تاثیر اقتصادی: تاثیر بر درآمدهای خطوط هوایی

بهره‌برداری هواپیما: میزان بهره‌برداری و زمین‌گیری هواپیما بر اساس رده هواپیما

تاثیر عملیاتی: سال 2020 پاندمی covid-19 بزرگ‌ترین شوک را به سفرهای هوایی و صنعت هوایی از زمان جنگ جهانی دوم وارد کرد. بر اساس گزارش ایکائو در سپتامبر 2021 (شهریور ماه) روند تدریجی ترافیک مسافر در جهان علی‌رغم وجود بحران‌هایی چون بحران نفت، جنگ ایران و عراق، جنگ خلیج‌فارس، حملات تروریستی 11 سپتامبر و بحران مالی سال 2008، در مجموع طی سال‌های 1945 تا 2020 هم در بخش حمل‌ونقل داخلی و هم سطح بین‌المللی روند صعودی داشت، اما با شیوع پاندمی کووید -19 از ژانویه 2020 کاهش شدید تقاضا برای سفرهای هوایی آغاز شد. این میزان کاهش در ابتدا تنها به چند کشور محدود شد، اما با ادامه گسترش ویروس در سطح جهان، فعالیت‌های مربوط به حمل‌ونقل هوایی در سراسر جهان در اواخر مارس 2020 دستخوش تغییر شد، به‌طوری که در نهایت، در سال 2020 جابه‌جایی مسافر در این بخش، بیش از 60 درصد (74 درصد کاهش در پروازهای بین‌المللی و 50 درصد کاهش در پروازهای داخلی) و در سال 2021 بین 47 تا 49 درصد کاهش یافت.

طبق گزارش‌های ارائه شده توسط یاتا، در سال 2019 تعداد مسافر حمل شده در جهان 5/4 میلیارد مسافر بود که این رقم در سال 2020 و تا قبل از شروع پاندمی به 7/4 میلیارد افزایش یافت، اما با شروع همه‌گیری، به 8/1 میلیارد مسافر کاهش یافت. آمارهای این نهاد بین‌المللی درباره رتبه‌بندی منطقه‌ای براساس کل مسافران انجام شده توسط خدمات خطوط هوایی ثبت شده در آن منطقه در سال 2020 به شرح زیر است:
آسیا و اقیانوسیه: 7/780 میلیون مسافر (کاهش 55 درصدی نسبت به مسافران منطقه در سال 2019)
آمریکای شمالی: 7/401 میلیون مسافر (59 درصد کاهش نسبت به سال 2019)
اروپا: 9/389 میلیون مسافر (67 درصد کاهش نسبت به سال )
آمریکای لاتین: 6/123 میلیون مسافر (65 درصد کاهش نسبت به سال 2019)
خاورمیانه: 58 میلیون مسافر (کاهش 7/69 درصدی نسبت به سال 2019)
آفریقا: 3/34 میلیون مسافر (70 درصد کاهش نسبت به سال 2019)
مقایسه تعداد پرواز در بخش مسافری و باری در جهان: بررسی‌ها در سطح تعداد پروازهای انجام شده در جهان حکایت از آن دارد که شمار پروازها در سال 2020 به توجه به کاهش تقاضای حمل‌ونقل هوایی به 30،427،855 پرواز رسیده که نشان‌دهنده کاهش 15،542،712 پرواز انجام شده نسبت به سال 2019 (81/33- درصد) است.
مقایسه بهره‌برداری از هواپیما در بخش باری: گفتنی است که از زمان شروع ممنوعیت سفرهای غیرضروری هوایی، اگرچه جابه‌جایی مسافر به میزان قبل توجهی کاهش یافته، اما تحرکات در بخش حمل‌ونقل بار نشان‌دهنده افزایش 48 درصدی است. طبق آمار ارائه شده توسط ایکائو تعداد ناوگان فعال در سال 2019 در بخش باری 6751 فروند بوده که علی‌رغم شیوع بیماری کووید -19، در سال 2020 به شمار این ناوگان، 270 فروند افزوده شده است. در واقع ایرلاین‌های برای جبران بخشی از ضررهای مالی ناشی از شیوع بیماری با افزایش تعداد ناوگان باری و تبدیل ناوگان مسافری به باری سعی در کاهش زیان‌های ناشی از همه‌گیری کرده‌اند.
تاثیر همه‌گیری در زمینه بهره‌برداری از ناوگان: داده‌های جدول 1 نشان می‌دهد که با شیوع بیماری کووید -19 و متعاقب آن کاهش تقاضا که منجر به افزایش زمین‌گیری ناوگان جهانی شد، هواپیماهای پهن‌پیکر با 8/57 درصد، بیشترین کاهش در بهره‌برداری را داشته و در رتبه دوم و سوم نیز هواپیماهای باریک‌پیکر و جت منطقه‌ای با 6/49 و 4/45 درصد در افزایش زمین‌گیری قرار دارند.
تعداد صندلی در بخش مسافری پروازهای داخلی و بین‌المللی: کل صندلی عرضه شده در سال 2019 بیش از 5 میلیارد و 743 میلیون صندلی بوده که این تعداد در سال 2020 با کاهش 2 میلیارد و 703 میلیون عرضه صندلی، به حدود 3 میلیارد و 40 میلیون صندلی رسیده که نشان‌دهنده کاهش 06/47 درصدی نسبت به سال 2019 است. خاورمیانه با 13/59 درصد، بیشترین میزان کاهش را به خود اختصاص داده و اروپا و آفریقا به ترتیب در رتبه دوم و سوم بیشترین کاهش قرار دارند. گفتنی است ASK یا Availabel Seat kilometers یکی از شاخص‌های عملیاتی معروف و به معنای صندلی عرضه شده به ازای هر هواپیما است که از ضرب تعداد صندلی بر مسافتی که طی می‌شود به‌دست می‌آید.

علاوه بر این، داده‌های جمع‌آوری شده نشان می‌دهد که تعداد پرواز در بخش باری پروازهای داخلی و بین‌المللی بین سال‌های 2019 و 2020 افزایش 74/2 درصدی داشته است. آمریکای جنوبی و حوزه کارائیب 53/9 درصد، بیشترین افزایش را داشته و اروپا و آمریکای شمالی به ترتیب با 86/6 و 04/3 درصد افزایش، در رتبه دوم و سوم قرار گرفته‌اند، اما آفریقا (22- درصد) و منطقه آسیا / پاسفیک دارای رشد منفی بوده‌اند.

در مجموع داده‌های ارائه شده در بخش باری و مسافری در سطح پرواز ملی و بین‌المللی حاکی از کاهش 8/33 درصدی است که خاورمیانه بیشترین کاهش را با 7/57 درصد داشته و آفریقا با5/53 درصد و اروپا با6/52 درصد در رتبه بعدی قرار دارند.

تاثیرات اقتصادی کووید-19 بر ترافیک هوایی: درآمد ناشی از کاهش تعداد مسافرین و پروازها منجر به فشارهای شدید مالی در سراسر صنعت حمل‌ونقل هوایی شده است که این امر میلیون‌ها شغل را در سراسر جهان تهدید کند. داده‌های آماری نشان می‌دهد تقاضای مسافران بین‌المللی (برحسب درآمد کیلومتر- مسافر یا RPK) 6/75 درصد و تقاضای مسافران هوایی داخلی (RPK) 8/48 درصد نسبت به سال 2019 کاهش یافت که در مجموع حاکی از کاهش 66 درصدی درآمدهای حاصل از جابه‌جایی مسافر در این صنعت در سال 2020 و 372 میلیارد دلار زیان است. در عین حال پیش‌بینی می‌شود که این صنعت در سال 2021 حداقل متحمل 323 میلیارد دلار نسبت به سال 2019 شود.

کاهش 372 میلیارد دلاری درآمد ناخالص شرکت‌های هواپیمایی در سال 2020 شامل ضرر 122 میلیارد دلاری در آسیا / اقیانوسیه، زیان 107 میلیارد دلاری در اروپا، زیان 82 میلیارد دلاری در آمریکای شمالی و ضرر 28، 21 و 10 میلیارد دلاری (به ترتیب) در خاورمیانه، آمریکای لاتین و آفریقا است.

از نظر درآمد جابه‌جایی برحسب کیلومتر- مسافر توسط خطوط هوایی منطقه‌ای نیز حوزه آسیا و اقیانوسیه کاهش 62 درصدی، آمریکای شمالی کاهش 66 درصدی، اروپا کاهش 70 درصدی،آمریکای لاتین کاهش 64 درصدی، خاورمیانه کاهش 73 درصدی و آفریقا کاهش 72 درصدی نسبت به سال 2019 داشته‌اند.
گفتنی است، کاهش مسافران هوایی منتقل شده در سال 2020 بزرگ‌ترین کاهش در سراسر جهان از سال 1950 است، خطوط هوایی در سال گذشته میلادی، 8/1 میلیارد مسافر را در خدمات برنامه‌ریزی شده جابه‌جا کردند (کاهش 60 درصدی نسبت به سال 2019) و به طور متوسط 7/71 دلار ضرر به‌ازای هر مسافر در سال 2020 متحمل شدند که در مجموع معادل 118 میلیارد دلار زیان خالص است.

جالب اینجاست که در شرایطی که تردد مسافران داخلی در این دوران در سطح جهانی 50 درصد کاهش یافته، چین در سال 2020 برای اولین‌بار به‌عنوان بزرگ‌ترین بازار داخلی شناخته شد، زیرا سفرهای هوایی به دنبال تلاش‌های آنها برای کنترل کووید -19 سریع‌تر در بازار داخلی آنها رشد کرد.

با اندازه‌گیریASK ها (کیلومترهای صندلی موجود)، ظرفیت خطوط هوایی جهانی 7/56 درصد کاهش یافت و ظرفیت بین‌المللی با کاهش 3/68 درصد بیشترین ضربه را خورد. ضریب بار مسافر در سراسر جهان نیز در سال 2020 به1/65 درصد کاهش یافت، در حالی که این ضریب در سال 2019، حدود 5/82 درصد بود.
گزارش ادواری ایکائو بیانگر آن است که در سال 2021 اگرچه اوضاع شرکت‌های هواپیمایی کمی بهتر شده و عملکرد آنها حدود 10 درصد بیشتر از سال 2020 بوده و میزان ضرر از 371 میلیارد دلار به 323 تا 330 میلیارد دلار رسیده است، اما اوضاع همچنان نگران‌کننده به نظر می‌رسد.

 

مقایسه بهره‌برداری از هواپیما در بخش مسافری طی سال‌های 2019 و 2020

نوع ناوگان	پهن‌پیکر		باریک‌پیکر		جت منطقه‌ای
سال	2020	2019	2020	2019	2020	2019
ناوگان فعال	21.120	50.075	75.178	149.410	19.105	35.046
تغییر	28.955-		74.232-		15941-
تغییر (درصد)	8/57		6/49		4/45

روند تغییرات تقاضا ترافیک هوایی در پروازهای داخلی وخارجی در جهان

منطقه	مسافر (2019)	مسافر (2020)	درصد تغییرات
آفریقا	115 میلیون نفر	3/34 میلیون نفر	70-
آسیا / پاسفیک	7/1 میلیارد نفر	7/780 میلیون نفر	55-
اروپا	2/1 میلیارد نفر	9/389 میلیون نفر	67-
آمریکای لاتین	365 میلیون نفر	1236 میلیون نفر	65-
خاورمیانه	192 میلیون نفر	58 میلیون نفر	7/69-
آمریکای شمالی	1 میلیارد نفر	7/401 میلیون نفر	59-
مجموع	5/4 میلیارد نفر	8/1 میلیارد نفر	63-

 

 تعداد پرواز در بخش مسافری و باری پروازهای داخلی و بین‌المللی در جهان

منطقه	2019	2020	تفاوت	درصد تفاوت
آسیا / پاسفیک	12.871.466	7.958.163	4.913.303-	17/38-
اروپا	9.059.307	4.293.028	4.766.279-	61/52-
آمریکای شمالی	18.879.052	15.667.774	3.211.278-	01/17-
آمریکای لاتین	3.035.749	1.566.560	1.459.289-	40/48-
خاورمیانه	1.172.253	499.955	672.298-	35/57-
آفریقا	952.740	442.475	510.265-	56/53-
کل	45.970.567	30.427.855	15.542.712-	81/33-

 

درصد تغییرات سود / زیان شرکت‌های هواپیمایی در سال 2020 به تفکیک مناطق

ایرلاین منطقه‌ای	درآمد کیلومتر مسافر (RPK) به نسبت سال 2019		سود خالص (برحسب میلیارد دلار) به نسبت سال 2019
	2020	2021 (طبق برآورد انجام شده در آوریل 2021)	2020	2021 (طبق برآورد انجام شده در آوریل 2021)
آفریقا	72-	5/64-	0/2-	7/1-
آسیا / پاسفیک	62-	8/57-	0/31-	5/10-
اروپا	70-	5/66-	9/36-	2/22-
آمریکای لاتین	64-	9/48-	0/5-	0/4-
خاورمیانه	73-	6/67-	1/7-	2/4-
آمریکای شمالی	66-	5/41-	8/45-	0/5-
مجموع	3/66-	0/57-	118.0-	7/47