روزبه ساکت – رژیم اسرائیل تلاش خود را برای افزایش مبادلات اقتصادی و تجاری با کشورهای منطقه خاورمیانه افزایش داده است. این تلاشها نهفقط در روابط نیمهپنهان با عربستان دیده میشود که در مذاکرات و قراردادهای آشکار با قدرتهای بزرگ و کوچک منطقهای نیز مشهود است. برخی کارشناسان هدف اسرائیل را مقابله جدیتر با ایران میدانند، اما برخی دیگر، مسئله را در خروج نیروهای آمریکایی از خاورمیانه و لزوم همکاری جدیتر قدرتهای منطقهای جستوجو میکنند.
اخبار منتشر شده در نیمه نخست سال 2022، نشان از تحرک جدی و چشمگیر اسرائیل در گسترش روابط اقتصادی با کشورهای گوناگون دارد؛ از روابط گرم و بسیار رو به گسترش با امارات متحده عربی که به امضای توافق تجارت آزاد نیز انجامیده تا مذاکرات جدی با مصر برای گرما بخشیدن به روابطی که دههها رونق چندانی نداشت و تازه شدن دیدارها و گفتوگوها در عالیترین سطوح سیاسی با ترکیه و روند رو به جلو روابط با آذربایجان. حتی بحرین و مراکش نیز پس از عادیسازی روابط دیپلماتیک به سوی مذاکرات جدی و عقد توافقهای اقتصادی با اسرائیل پیش میروند.
به گزارش ترابران، گرچه امارات متحده عربی جمعیتی قابلتوجه در مقایسه با قدرتهای بزرگ منطقه خاورمیانه ندارد، اما توانسته خود را به همراه چهار کشور ایران، عربستان، ترکیه و مصر، به عنوان یکی از پنج قدرت بزرگ اقتصادی منطقه معرفی کند. امارات 9/9 میلیون نفری که در پی آن است تولید ناخالص داخلی خود را از مرز 500 میلیارد دلار در سال میلادی جاری فراتر ببرد، در مذاکرات خود با اسرائیل 5/9 میلیون نفری که پیشبینی تولید ناخالص داخلی 520 میلیارد دلاری در سال 2022 را دارد، پا را از تمامی کشورهای منطقه فراتر گذاشته است.
در حقیقت، در میانه بیم و امیدهایی که امکان عادیسازی روابط اسرائیل با عربستان و ترکیه را در آینده نزدیک زیر سوال میبرد و گسترش روابط اقتصادی نسبتا کمجان با مصر را دشوار مینمایاند، این امارات است که در کمتر از دو سالی که از زمان عادیسازی روابط سیاسی در سپتامبر 2020 میگذرد، به سوی امضای قرارداد تجارت آزاد با اسرائیل پیش رفته است.
دو کشور در پایان ماه مه، توافقنامه تجارت آزاد را به امضا رساندند تا گستردهترین توافق در نوع خود میان رژیم اسرائیل و یک کشور عربی منعقد شده باشد. در صورت تایید نهایی این توافق، عمده محدودیتهای تجاری دو طرف کاهش مییابد، بهگونهای که تعرفهها بر 96 درصد کالاهای مورد تجارت طرفین در پنج سال آینده حذف خواهد شد. دو کشور در حالی قصد دارند روابط تجاری را به ده برابر عدد فعلی در پنج سال آتی افزایش دهند که ارزش تجارت دوجانبهشان در سال 2021 به 885 میلیون دلار بالغ شده بود. دارو، تجهیزات پزشکی، مواد غذایی، محصولات پلاستیکی و کود در زمره اقلام مبادلاتی متن توافق تجارت آزاد دو کشور آمده است.
سه کشور منطقه پیش از سال 2000 روابط تجاری خود را با اسرائیل آغاز کرده بودند، اما دلایل بسیاری وجود داشت که این روابط به سوی گرمی سوق پیدا نکند. حال اما با سرعت فعلی تماسهای دیپلماتیک و اقتصادی با امارات، این کشور کوچک اما با شرایط اقتصادی درخشان در منطقه میرود تا عالیترین روابط اقتصادی را با اسرائیل برقرار کند و الگویی برای دیگر کشورهای منطقه برای کاهش تنش و رشد روابط با کشور کوچک ساحل مدیترانه، ایجاد کند.
گفتنی است که اسرائیل اولین قرارداد تجارت آزاد خود را با آمریکا در سال 1985 منعقد کرد و امضای قراردادی مشابه با اتحادیه اروپا نیز در سال 1995 رخ داد که در سال 2000 به مرحله اجرا رسید و این اتحادیه بزرگترین شریک تجاری اسرائیل در سال 2020 لقب گرفت؛ بهگونهای که 34 درصد از واردات به این کشور را به خود اختصاص داد و 29 درصد صادرات را جذب کرد.
اسرائیل در حالی با اتحادیه کشورهای آمریکای جنوبی (مرکوسور) و بریتانیا نیز قرارداد فعال تجارت آزاد دارد که پس از امضای قراردادی مشابه با کرهجنوبی در سال 2021، مذاکرات مشابهی را با چین، استرالیا، هند، ژاپن و ویتنام به پیش میبرد. جالب آنجاست که اسرائیل به دنبال برقراری روابط اقتصادی با اتحادیه اوراسیا نیز است در حالی که قرارداد تجاری این پیمان اقتصادی با ایران در سال 2021 به مرحله اجرا رسیده است.
رژیم اسرائیل در منطقه خاورمیانه، با اردن در 1995 و با ترکیه در سال 1996 قرارداد تجارت آزاد امضا کرده، در حالی که روابط صلحآمیز خود با دو کشور عربی مصر و اردن را در سالهای 1979 و 1994 برقرار کرده بود. در بیش از دو دهه اخیر، روابط اقتصادی اسرائیل با مصر چندان پررونق نبوده و تنشهای سیاسی فزاینده در یک دهه اخیر نیز مانع توسعه روابط اقتصادی این کشور با ترکیه بوده است.
شتابگیری روابط اقتصادی با منطقه
روابط سیاسی و اقتصادی اسرائیل و امارات در سال 2022 هفته به هفته گستردهتر شده است. این در حالی است که دیگر کشورهای منطقه نیز روابط پنهان و آشکاری با اسرائیل داشته و سعی در گسترش مناسبات با این کشور کوچک منطقهای دارند.
ترکیه گرچه از مارس 1949 به عنوان اولین کشور بزرگ اسلامی، اسرائیل را به رسمیت شناخت، اما در بیش از یک دهه اخیر، روابطی پرتنش با این کشور داشته است. این تنش تا سطح درگیریهای شدید لفظی بالاترین مقامهای سیاسی دو طرف و اخراج سفیر نیز پیش رفته بود تا آن که روند از سال گذشته میلادی معکوس شد. مقامهای عالی دو کشور تماسهای تلفنی برقرار کنند و سفرهای سیاسی نیز از سر گرفته شود.
در روز 25 ماه مه گذشته، مولود چاووشاوغلو؛ وزیر امور خارجه ترکیه به تلآویو سفر کرد تا با همتای اسرائیلی خود گفتوگو کند. این اولین سفر یک وزیر خارجه ترکیه به اسرائیل در 15 سال گذشته بود. ترکیه اکنون به دنبال همکاری با اسرائیل در حوزه انرژی است تا بخشی از گاز طبیعی خود را از این کشور تامین کند و بتواند معبری برای صادرات گاز اسرائیل به اروپا باشد.
هرچند ترکیه بر سر رفتار با فلسطینیها، تنشهای شدیدی را با اسرائیل در سال های اخیر پشت سر گذاشته و بر سر کودتای 2013 مصر، قرارداد هستهای برجام و عملیات نظامی در سوریه نیز با این کشور اختلاف داشته، اما نزدیکی کشورهای همسایهاش به یونان و قبرس، ترکیه را بر آن داشته روابط خود را با مصر، اسرائیل و حتی امارات متحده عربی ترمیم کند.
ترکیه با یونان و قبرس بر سر اکتشاف و بهرهبرداری از منابع هیدروکربنی شرق دریای مدیترانه اختلاف دارد، اما کارشناسان معتقدند با توجه به روابط اسرائیل با این دو کشور اروپایی و مصر در حوزه گاز طبیعی، بعید است در آیندهای نزدیک روابط حوزه انرژی ترکیه و اسرائیل به همکاری جدی منجر شود.
با این حال، سفر چاووشاوغلو به تلآویو، دو طرف را به بازسازی روابط دیپلماتیک در سطح مبادله سفیر نزدیک کرده و امید به افزایش حجم تجارت دوطرفه را بالا برده است. در سال 2020، ترکیه بیش از 6/4 میلیارد دلار کالا به اسرائیل صادر کرد و 5/1 میلیارد دلار نیز از این کشور واردات داشت.
سال 2022 اما زمان تغییر جدی روابط اقتصادی مصر و اسرائیل نیز بوده است. دو کشور در اواخر ماه مارس با هدف افزایش روابط تجاری تا 700 میلیون دلار در سه سال آینده و رشد ظرفیت صادرات وارد مذاکره شدند. مبادلات تجاری 330 میلیون دلاری دو طرف در سال 2021 رشدی 63 درصدی نسبت به سال پیش از آن داشت و حال روابط گرمتر دو طرف که نتیجهای از عادیسازیهای روابط سیاسی با اسرائیل در خاورمیانه خوانده میشود، به برقراری پروازهای بیشتر بین قاهره و تل آویو و برقراری پرواز مستقیم میان اسرائیل و شرمالشیخ منجر شده است.
کنگره آمریکا در سال 1996 برای برقراری روابط اقتصادی میان اسرائیل و مصر، پروتکلی به نام QIZ (منطقه صنعتی واجد شرایط) را به تصویب رساند. با اجرایی شدن این پروتکل در سال 2005، اجازه صادرات بدون عوارض گمرکی محصولات مشترک مصر و اسرائیل به آمریکا صادر شد؛ مشروط بر آن که سهم اجزای اسرائیلی این تولیدات کمتر از 7/11 درصد نباشد. 1124 شرکت تا فوریه 2022 تحت این پروتکل به ثبت رسیدند که حدود 80 درصد این شرکتها در حوزه منسوجات فعال بودند. صادرات QIZ در سال 2021 به 2/1 میلیارد دلار رسیده است. مصر و اسرائیل قصد دارند ابعاد تجاری پروتکل فوق را در مذاکرات جدید گسترش دهند.
اما مقامهای اقتصادی اسرائیل در سال میلادی جاری آذربایجان را نیز از قلم نینداختهاند و برای گسترش روابط تجاری به خصوص در مناطق تازه آزادشده قرهباغ به این کشور سفر کردهاند. روابط تجاری دو طرف در سال 2021 به ارزش 928 میلیون دلار رسید. مقامهای آذری اما همزمان با مذاکرات تازه با اسرائیل، باب مذاکرات گستردهتر با ایران را نیز گشودند و یادداشتتفاهم ایجاد ارتباطات جدید بین منطقه اقتصادی زنگزور شرقی و جمهوری خودمختار نخجوان را از طریق خاک ایران با مقامهای کشورمان امضا کردند.
آذربایجان که در جریان جنگ 44 روزه با ارمنستان موفق شد کنترل یک بخش 132 کیلومتری از مرز با ایران را به دست گیرد، در پی کنترل تنشهای سال میلادی گذشته با کشورمان است؛ در حالی که کمکهای ایرانی به کشور محدود در خشکی ارمنستان و نفوذ اسرائیل از طریق آذربایجان در مرزهای ایران، بزرگترین عوامل ایجاد تنش در روابط دو کشور بوده است.
با این اوصاف، دولت ابراهیم رییسی و نظام جمهوری اسلامی در برابر رشد تنشهای سیاسی و نظامی با اسرائیل و بهبود روابط این رژیم با طیف گستردهای از کشورهای خاورمیانه قرار گرفتهاند. برنامه دیپلماتیک «ارتباط گستردهتر با همسایگان» که نمودهایی جدی در یک سال سپری شده از عمر دولت جدید داشته، روند کند رو به جلو دارد، ضمن اینکه در آستانه تابستان سال 1401 امید به احیای برجام کاهش پیدا کرده است. این اتفاق، ترمیم و گسترش روابط با همسایگان را زیر سایه سنگین خود برده است.
به نظر میرسد استفاده از فرصتهای پیرامونی و کاهش سرعت توسعه روابط منطقه با رژیم اسرائیل گرچه تلاش بیشتر برای برقراری روابط سیاسی و اقتصادی با همسایگان را میطلبد، اما یافتن راهی برای توافق با غرب بر سر برنامه هستهای است که به برنامه دیپلماتیک دولت سیزدهم در منطقه شتاب میدهد.