حمل و نقل ریلی یکی از روش‌های حمل و نقل هدایت شده با مصرف انرژی به صرفه بر روی زمین است. راه‌ آهن برای قطارها طراحی شده تا به وسیله¬ی آن بتوان مسافر و کالا را جابجا کرد. راه ‌آهن دو ریل هم‌ راستا دارد که معمولاً از جنس فولاد است. این ریل ‌ها با ریل ‌بند (تراورس) های چوبی، فولادی یا بتنی به هم متصل می‌شوند تا ریل‌ها را در فاصله ای یکسان از همدیگر نگه ‌دارند.
به دلیل صیقلی و محکم بودن ریل ها، چرخ‌ های قطار می‌توانند با کمترین اصطکاک بر روی آن‌ها حرکت کنند. حمل و نقل ریلی با خود راحتی و صرفه‌ جویی در انرژی را به همراه دارد. تحت شرایط مناسب، قطار برای بردن حجم مشخصی از کالا یا مسافر، ۵۰ تا ۷۰ درصد به انرژی کمتری نسبت به حمل و نقل جاده ‌ای نیاز دارد. افزون بر این، ریل ‌ها و ریل ‌بندها وزن قطار را به ‌طور یکسان پخش می‌کنند که باعث می شود به نسبت حمل و نقل جاده ای با هر محور بار بیشتری را بتوان حمل کرد. حمل و نقل ریلی یکی از امن ‌ترین شیوه‌ های حمل و نقل است. همچنین یک خط راه ‌آهن دو ریلی می ‌تواند در یک زمان مشخص از یک بزرگراه چهارخطه هم بیشتر مسافر یا کالا جابجا کند.

پیشینه ی حمل و نقل ریلی
حدود چهار قرن پیش، در معادن زغال ¬سنگ هارتز (Harz) در آلمان برای سهولت حرکت ارابه¬ ها با تیرهای چوبی راهی به شکل ریل ساختند و با استفاده از سگ ها، مواد استخراج شده را از طریق این ریل ¬ها به محل بارگیری حمل می ¬کردند. ملکه الیزابت عده ¬ای از کارگران و کارشناسان معدن های آلمان را به انگلستان احضار کرد تا معادن زغال سنگ انگلستان را نیز آباد کنند. در انگلستان نخستین وسیله ی حمل و نقل با سگ در ایالت گال به راه افتاد. پس از چندی برای جلوگیری از فرسایش چوب ها، روی آنها را با ورقه ی آهن پوشاندند و لبه ای برای آنها تعبیه کردند که از خارج شدن چرخ¬ ها از ریل جلوگیری می کرد. کم کم اسب جای سگ را برای کشیدن چهارچرخه ها گرفت و مشخص شد که در چنین راهی اسب قادر است چهار برابر وزنی را بکشد که در جاده حمل می ¬کرد. سپس از ورقه های آهن به جای چوب برای ساخت ریل استفاده شد. در سال 1767 رینولدز (Reynolds) ریل هایی چدنی ابداع کرد که آنها را با میخ روی الوار چوبی می کوبیدند و برای جلوگیری از خارج شدن چرخ از خط، به جای ریل روی لبه ی چرخ لبه ای تعبیه شد. با کشف فولاد، استحکام ریل ها افزایش یافت و ریل های آهنی و چدنی به ریل های فولادی تبدیل شدند. به این ترتیب تکامل خطوط آهن امکان حمل بار زیاد را به وجود آورد. اولین خط آهنی که با نیروی اسب کار میکرد در سال 1804 در انگلستان افتتاح شد.
قطار، از بدو ورود به عرصه ی صنعت حمل ‌و نقل جهانی، نقش مهم و تأثیرگزاری در زندگی انسان ‌ها ایفا کرده‌ است. اما کمتر کسی درباره ی اولین قطار جهان و سیر تحول این وسیله تا رسیدن به شکل کنونی اطلاع دارد.

تعریف قطار
قطار، یکی از مطرح ‌ترین و مهم ‌ترین وسایل حمل و نقل جهان است که به منظور حمل و جابجایی بار و مسافر استفاده می‌شود. هر قطار شامل واگن‌ هایی است که به وسیله ی یک لوکوموتیو، روی ریل‌ های راه آهن حرکت می‌ کنند. قطارها، با توجه به کارکردی که دارند به دو دسته ی مسافربری و باربری تقسیم می ‌شوند؛ که امروزه نوع سومی با عنوان قطارهای گردشگری، به‌ منظور جذب گردشگر و به دلایل فرهنگی و اقتصادی، به ناوگان حمل ‌و نقل ریلی جهان اضافه ‌شده ‌اند.
تاریخچه قطار در جهان
اولین قطارهای جهان، از واگن‌هایی تشکیل می‌شدند که با اسب‌های پر قدرت بر روی ریل ‌های چوبی کشیده می‌شدند. ریچارد تروینیک، مهندس و مخترع بریتانیایی، اولین کسی بود که برای اولین بار در سال ۱۸۰۴ در انگلستان، یک لوکوموتیو را با نیروی بخار روی ریل‌ های فولادی به حرکت درآورد. ریچارد، در ابتدا تنها برای جابجایی بار از این قطار استفاده می‌کرد، اما بعد از مدتی این قطار، برای حمل مسافران نیز مورد استفاده قرار گرفت.
با این‌ حال پس از شکستن یکی از چرخ‌ های این قطار، دیگر اقدام به تعمیر آن نشد. پس از ریچارد تروینیک، جورج استفنسون، مهندس مکانیک انگلیسی و مخترع خط آهن، اولین کسی بود که از قطار، به ‌عنوان یک وسیله ی حمل و نقل عمومی استفاده کرد.
با گذشت زمان تغییرات بسیاری در ساخت موتور قطارها، سیستم ریلی و خطوط راه آهن و حتی شکل ظاهری آنها ایجاد شد که این تغییرات تا امروز نیز ادامه داشته‌ و با پیشرفت علم به ‌روزرسانی خواهند شد.
از زمان ورود قطار به عرصه ی حمل و نقل، میلیون ها کیلومتر خط آهن در سراسر دنیا کشیده شده که از طریق آنها میلیاردها مسافر و بار به هزاران گوشه دنیا منتقل شده است. تردیدی نیست که برخی از کشورها در ایجاد و مدیریت خط های راه آهن از کشورهای دیگر پیشی گرفته اند. کشورهای بزرگ و قدرتمند جهان مانند آمریکا و چین و روسیه و آلمان صاحب طولانی ترین شبکه های راه آهن دنیا نیز هستند.

پیشینه¬ی حمل و نقل ریلی در ایران
در سـال ۱۲۵۱ هجری شمسی، ناصر¬الدین شـاه به تفلیس سـفر کـرد. در جریان همین مسافرت بود که فناوری¬های جدید، در نظر او جلوه کرد و او را تحت تأثیر قرار داد. یکی از این صنایع نوین، راه¬ آهن و قطار بود. هنگامی که شاه در تفلیس سوار قطار شد، بسیار مبهوت این وسـیله شد. پس از بازگشت به ایران، مهندسی فرانسوی به نام فابیوس بواتال (Fabius Boital) که پیش از آن پیشنهاد تأسیس راه¬آهن رشت به تهران را ارائه داده اما در کسب امتیاز آن ناکام مانده بود، پیشنهاد ایجاد یک خط آهن از تهران به حضرت عبدالعظیم را مطرح کرد. از آنجا که ناصرالدین شاه خـود بـه ترن سـواری علاقه‌ داشت، با این طرح موافقت کرد. البته ناکافی بودن وسایل حمل‌ونقل شهری و بین‌شهری و نارضایتی مردم از وضـع موجود نیز دولت را به فکر فراهم کردن امکاناتی برای رفت ¬و آمد مردم انـداخته بـود. بـه پشتوانه¬ی همین فکر، اولین خط آهن ایران بین تهران و شهر ری ایجاد شد و مورد بهره ‌برداری قرار گرفت. بواتال در دسامبر 1886 امتیاز این خط آهن را برای مدت 99 سال از دولت ایران گرفت. او و چند فرد بلژیکی شـرکت راه‌ آهن و تراموای ایران را تأسیس کردند. آنها امیدوار بودند که به تدریج همان راه¬ آهن را تا خلیج فارس ادامه دهند. سرانجام در سـال ۱۲۵۷ هـ ـ ش ماشین‌ هایی که در دارالخلافه به آن ماشین دودی می‌گفتند، به راه افتاد. طـول این راه‌آهن 7/8 کیلومتر بود و همچنین یک خط فرعی به طول 5/6 کیلومتر تا مـعدن سنگ می¬رفت. عرض خط یک متر بود و احداث آن دو سال طول کشید. در سال ۱۲۶۵ هـ ـ ش خط آهن ماشین‌دودی بـا حـضور ناصرالدین شاه رسماً افتتاح شد. ایـن راه ¬آهن تـا اواسـط سـال ۱۳۳۲ هـ ـ ش یعنی حدود ۶۷ سال دایر بود.

احداث راه آهن شمال ـ جنوب ایران
در سال 1306 شمسی و در زمان سلطنت رضا شاه، آرزوی ایرانی ها برای داشتن یک خط آهن سراسری به واقعیت بدل شد. یک سال پیش از این، در سال 1305 لایحه ی تأسیس آن از تصویب مجلس شورای ملی گذشته بود. این خط آهن که از جنوب تا شمال ایران امتداد داشت، بندر شاهپور ( امام خمینی فعلی) را به بندر شاه (بندر ترکمن فعلی) وصل می کرد. کلنگ ساخت راه آهن در سال 1306 توسط آلمان ها به زمین زده شد. ضمن آن که یک کمپانی آمریکایی به نام «بونس» هم در امر نقشه برداری و ساخت، مشارکت داشت. بالاخره در سال 1317 شمسی انتظارها همزمان با اتمام پروژه راه آهن سراسری به پایان رسید. ایستگاه سمیه اولین ایستگاه خط آهن سراسری ایران است که دو خط شمال و جنوب در آن به یکدیگر رسیدند.

گسترش راه آهن سراسری ایران
بعد از راه اندازی راه آهن شمال به جنوب، خط آهن های دیگری نیز در گوشه و کنار کشور ساخته شدند. برای نمونه می توان به خط آهن گرمسار ـ مشهد اشاره کرد که البته ساخت آن به سال های پایانی راه آهن سراسری برمی گردد. آنچه در مورد این خط آهن می دانیم این است که ساخت و ریل گذاری آن تا ایستگاه شاهرود در سال 1320 به پایان رسیده اما بروز جنگ جهانی اول آن را برای مدتی متوقف کرده است. پس از پایان جنگ، ادامه کار از سر گرفته می شود تا اینکه در سال 1335 به طور کامل پایان می یابد. از دیگر خط آهن هایی که پس از راه آهن شمال به جنوب در ایران احـداث شد، خـط آهن تهران ـ تبریز بود. ساخت این خط از سال 1317 در تهران آغاز و تا سال 1321 ساخت و ریل گذاری آن تا میانه به اتمام رسید. اما جنگ باز هم مانع ادامه کار شد تا این که با خاتمه آن، ریل گذاری از میانه از سر گرفته شد. گفته می شود که کار بهره برداری از این خط آهن، از تهران تا مراغه در سال 1335 آغاز شد. راه آهن قم ـ یزد هم از دیگر خطوط راه آهن است که در سال های دهه ی 20 شمسی در ایران احداث شدند. ساخت این خط آهن نیز مانند سایر خطوط در سال 1317 شروع شد. اما سرنوشت مشابهی مانند خط آهن های دیگر پیدا کرده و در میانه راه به دلیل بروز جنگ، متوقف می شود. پس از جنگ و در سال 1326، عملیات ریل گذاری از قم به کاشان انجام می شود تا اینکه در سال 1328 ریل گذاری آن خاتمه یافته و بهره برداری از آن شروع می شود. ساخت راه آهن در دوران پهلوی دوم هم ادامه پیدا کرد و تا وقوع انقلاب، ده ها خط آهن شرق و غرب و شمال و جنوب این کشور را به یکدیگر متصل کردند.

راه آهن ایران پس از انقلاب
ساخت و توسعه ی خطوط ریلی در ایران پس از انقلاب نیز ادامه پیدا کرد. وزارت راه و شهرسازی و به طور خاص، معاونت ساخت و توسعه راه آهن، بنادر و فرودگاه ها مسئولیت این امر را بر عهده دارد. یکی از رخدادهای مهم تاریخ راه آهن در ایران، در سال های پس از انقلاب اتفاق افتاد. برقی کردن راه آهن که نخستین قرارداد آن در سال 1354 برای مسیر تبریز ـ جلفا و با روس ها منعقد شده بود، در سال 1361به انجام رسید. این خط آهن که نخستین خط آهن برقی ایران به شمار می رود، مسیری 146 کیلومتری و یک خطه است که از صوفیان، بخش یامچی، خوی، مرند و زنوز عبور می کند. برقی کردن راه آهن در واقع، یکی از شیوه های ارتقای آن برای حمل و نقل بیشتر، سریع تر و اقتصادی تر بار و مسافر است. هم اکنون مسیرهای تهران ـ اهواز، تهران ـ مشهد، تهران ـ اصفهان، تهران ـ بندرعباس، تهران ـ تبریز و تهران ـ یزد از قطارهای برقی برخوردار هستند. طبق آمار کشور ایران در حال حاضر دارای بیش از چهارده هزار کیلومتر شبکه راه‌آهن استاندارد است.

منابع:
ـ پایگاه خبری برترین¬ها https://www.bartarinha.ir/
ـ تاریخ جامع راه¬آهن، محمد کاظم مکملی، انتشارات روابط عمومی راه¬آهن، 1379
ـ فتحی، حبیب¬اله، تاریخچه راه¬آهن در کشورهای جهان، انتشارات وزارت راه، خرداد 1319، ص 23