تا پیش از حمله روسیه به خاک اوکراین نیز در روابط تهران و کیف، نوعی فضای شکننده حاکم بود که از دخالت ایران در سقوط هواپیمای اوکراینی و موضع‌گیری‌های مقامات اوکراینی نشات می‌گرفت، بنابراین وقتی بعد از آغاز جاه‌طلبی‌های نظامی روسیه، ایران علی‌رغم اعلام بی‌طرفی، بیشتر به سمت روسیه متمایل شد و برخی موضع‌گیری‌های گاه و بیگاه نیز سطح روابط سیاسی و اقتصادی را دچار افول بیشتر کرد؛ کسی چندان غافلگیر نشد. با این وجود، پافشاری مسئولان ایرانی بر حفظ بی‌طرفی، باعث شد روابط ایران و اوکراین کج‌دار و مریز ادامه یابد و به گسست کامل نرسد؛ اما به‌تدریج و با ادامه‌دار شدن جنگ، مواضع و اقدامات ایران سمت و سوی آشکارتری به خود گرفت و در ماه‌های اخیر با قوت گرفتن احتمال استفاده روسیه از پهبادها و موشک‌های ایرانی برای حمله به خاک اوکراین، دیگر حتی انکار مقامات ایران هم نتوانست بر بی‌اعتمادی و ناخرسندی اوکراینی‌ها غلبه کند و سرانجام قطع روابط دیپلماتیک و تجاری کلید خورد. ترابران در این گزارش، برای بررسی تاثیر اتفاقات رخ داده بین این سه کشور در زمینه تجارت و روابط اقتصادی، با یکی از اعضای اتاق مشترک ایران و اوکراین که زمانی با هدف توسعه روابط دوجانبه تشکیل شده بود و امروز کاربری خود را از دست داده و نیمه‌تعطیل شده، گفت‌وگو کرده است.
اوایل مهرماه سال جاری، وزارت خارجه اوکراین اعلام کرد که عرضه تسلیحات ساخت ایران به روسیه برای استفاده علیه جمعیت غیرنظامی این کشور، ناقض بی‌طرفی، احترام به حق حاکمیت ملی و تمامیت اراضی اوکراین است که رهبران ایران به طور علنی بر آن پافشاری کرده‌اند. در پی این خبر، دولت اوکراین اعتبارنامه منوچهر مرادی، سفیر ایران در کیف را لغو کرد و نسبت به کاهش شمار کارکنان دیپلماتیک سفارت ایران در این کشور هشدار دارد، از طرفی موضع‌گیری ایران و اتهامات وارده مبنی بر فروش سلاح نظامی به روسیه برای استفاده علیه اوکراین، منجر به خشم مردم اوکراین و تجمع آنها در مقابل سفارت ایران شد.
26 مهرماه بود که وزیر امور خارجه اوکراین پیشنهاد قطع رسمی روابط دیپلماتیک کیف و تهران را داد و دلیل این امر را فروش تسلیحات نظامی ایران به روسیه دانست. هرچند که تهران این اتهامات را رد کرده، اما دمیترو کولبا گفته که برای اثبات ادعای خود حاضر است کیفی از مدارک را در اختیار قدرت‌های اروپایی قرار دهد و در ادامه ایران را مسئول کامل تخریب روابط با اوکراین دانست.
گسست رابطه نوپا
هرچند که در روزهای اخیر شاهد اظهارنظر برخی افراد مبنی بر کم‌اهمیت جلوه‌دادن قطع روابط تجاری ایران و اوکراین بودیم، اما در عین حال، گفته سیدرضا نورانی، نایب رئیس اتاق مشترک ایران و اوکراین در بهمن سال گذشته، ایران و اوکراین نه‌فقط در حوزه کشاورزی بلکه در بخش صنعت هم همکاری‌های موثری داشتند.
براساس گزارش دیده‌بان ایران، نورانی با بیان اینکه میزان واردات ایران از اوکراین حدود 11 میلیون و 710 هزار دلار بوده، تصریح کرد: « در سال 1400 حجم تجاری دو کشور حدود 160 میلیون و 290 هزار دلار بوده که نسبت به سال گذشته 76 درصد افزایش داشته است.»
براساس آمار گمرک ایران، میزان صادرات ایران به اوکراین از سال 1396 تا 1400 روند افزایشی داشته و از 6/29میلیون دلار به61/48 میلیون دلار رسیده است. تعداد مقاصد صادراتی ایران طی چهار سال اخیر بین 145 تا 153 کشور متغیر بوده و جایگاه اوکراین نیز در بین آنها، از 37 تا 59 متغیر بوده و در سال 1400، جایگاه 43 را داشته است.
روند میزان واردات ایران از اوکراین نیز از سال 1396 تا 1400 ابتدا نزولی و بعد صعودی شده است. هرچند این افزایش و رقم 3/112 میلیون دلار در سال 1400 همچنان از 9/163 میلیون دلار واردات در سال 1396 کمتر است.
مهم‌ترین اقلام صادراتی ایران، خشکبار، سبزیجات، میوه، پروپلی اتیلین, فراورده نفتی، فلزات آهنی، سرامیک، آلومینیوم، وسایط حمل‌ونقلی به غیر از ریلی، شیشه، کنستانتره آب میوه و رب، پلاستیک، پلیمر و کائوچوی مصنوعی و مهم‌ترین اقلام وارداتی غلات (ذرت، روغن آفتابگردان و سایر محصولات کشاورزی)، فرآورده‌های متالورژی، شیرینی‌جات، ماشین‌آلات، چوب و تولیدات چوبی، دیگ‌های بخار بوده است.
؟؟؟ نظری یکی از اعضای هیئت مدیره اتاق مشترک ایران و اوکراین در گفت‌گو با ترابران، با بیان اینکه عمده روابط تجاری ایران با اوکراین صادرات و واردات محصولات کشاورزی بوده، نیاز کشور به واردات محصولات کشاورزی را ضروری خواند و اظهار کرد: «عمده محصولات اوکراین ارگانیک و طبیعی بود و باتوجه به بارندگی‌های مداوم و دارا بودن بزرگ‌ترین خاک سیاه، در واقع می‌توان گفت اوکراین محصولات را دیم کاشت کرده، اما آبی برداشت می‌کند و این بدان معناست که تناژ برداشت محصولات بسیار قابل‌توجه است.»
او در ادامه گفت: «نهاده‌های دامی مورد نیاز کشور برای دامداری‌ها و مرغداری‌ها از طریق واردات تامین می‌شود و یکی از بهترین و بزرگ‌ترین تولیدکنندگان این نهاده‌ها کشور اوکراین است. علاوه بر این، با توجه به اینکه بالغ بر 90 درصد روغن نباتی مورد مصرف ایران وارداتی است و بزرگ‌ترین صادرکننده روغن آفتابگردان جهان هم اوکراین است، بنابراین اهمیت واردات محصولات کشاورزی از این کشور غیرقابل انکار بوده و هست.»
عضو هیئت مدیره اتاق بازرگانی مشترک ایران و اوکراین با اشاره به روابط مثبت ایران و اوکراین در سال‌های گذشته، افزود: «راه‌اندازی اتاق بازرگانی ایران و اوکراین و انجام مذاکرات برای توسعه روابط تجاری و بسترسازی برای کشت فراسرزمینی در اوکراین از جمله اقدامات انجام شده برای گسترش روابط با این کشور بود که متاسفانه بعد از درگیری با روسیه همه این اهداف ابتر ماند و به نتیجه نرسید.»
کشت فراسرزمینی و بودجه‌هایی که دود شدند
قبل از شروع درگیری‌ها سیدرضا نورانی هم از آغاز کشت فراسرزمینی ایران در اوکراین و خرید زمین و شروع کاشت گندم، غلات و … خبر داده بود؛ حال آنکه اکنون این فعالیت‌ها تعطیل شده و بررسی‌ها حاکی از موفق نبودن این پروژه نه تنها در اوکراین بلکه سایر کشورهای هدف دارد، به‌طوری‌که ذبیح‌الله اعظمی، سخنگوی کمیسیون کشاورزی، آب، منابع طبیعی و محیط‌زیست مجلس درباره اجرای کشت فراسرزمینی اذعان کرده است برخی از مجریان کشت فراسرزمینی تسهیلات بسیار خوبی را دریافت کرده‌اند، اما با این وجود براساس آمار گمرک ایران تاکنون حتی یک کیلوگرم از این محصولات تولیدی وارد کشور نشده است.»
نظری درباره طرح مسائلی مبنی بر توسعه کشت فراسرزمینی در اوایل درگیری روسیه و اوکراین، چنین توضیح داد: «هرچند که اوایل درگیری این دو کشور شرایط بسیار غیرقابل پیش‌بینی بود، اما به نظر می‌رسد که پیروزی زودهنگام روسیه برای ایران مسجل شده بود و با این تفکر که با تصاحب زمین‌های اوکراین توسط کشور دوست و همسایه روسیه، می‌توان این روابط را گسترش داد، چنین ادعاهایی مطرح شد، اما در عمل ایستادگی اوکراینی‌ها، به ویژه بانوان این سرزمین معادلات را بهم زد و قدرت روسیه در برابر ایستادگی زنان این سرزمین شکسته شد.»
این فعال صنفی، درباره روابط ایران با اوکراین قبل از درگیری اذعان کرد: «در سال‌های گذشته بعد از تصرف کریمه توسط روسیه که قبلا جز خاک اوکراین بود، تردد کشتی‌های کوچکی که مستقیما از کریمه به دریای خزر تردد می‌کردند، دچار مشکل و این امر منجر به تضعیف روابط و محدود شدن حمل‌ونقل به تردد کشتی‌های بزرگ شد، اما با توجه به اینکه در کشور ما فعالان بخش خصوصی به جز عده‌ای خاص، سرمایه زیادی برای خرید کشتی‌های بزرگ ندارند؛ این روابط تا حدی کمرنگ و تضعیف شد، هرچند موضع‌گیری و رفتار ایران در قبال درگیری روسیه و اوکراین، تیرخلاص به ارتباط ایران و اوکراین بود.»
نظری تاکید کرد: «روابط تجاری هر کشوری همواره تابعی از روابط سیاسی آن است و در حال حاضر با وجود اینکه برخی شرکت‌های ایرانی در اوکراین مزرعه خریده و کشت فراسرزمینی را آغاز کرده‌اند، اما ناچارند همه فعالیت‌های خود را نیمه‌کاره رها کنند.»
نظری از ایجاد اختلال در واردات محصولات از اوکراین طی ماه‌های اخیر خبر داد و تصریح کرد: «موضع‌گیری اولیه ایران به نفع روسیه منجر به سوءظن اوکراین و کمرنگ شدن روابط آن با ایران شد، با این حال تلاش‌های زیادی برای از سرگیری مراودات انجام شد و براساس مذاکرات انجام شده، قرار بر این شد که اوکراین با نادیده گرفتن مسائل حاشیه‌ای، واردات برخی محصولات مورد نیاز ایران را مجددا آغاز و پیگیری کند، اما با مطرح شدن ادعای فروش تجهیزات نظامی ایران به روسیه، همه تلاش‌ها برباد رفت.»
به گفته وی، پس از ادعای فروش تجهیزات نظامی ایران به روسیه، اوکراین به طور رسمی اعلام کرد که به هیچ‌وجه محصولی به ایران صادر نمی‌کند و شاید این پایان روابط تجاری ایران با این کشور باشد؛ بنابراین یک کشور دیگر هم از دایره ارتباطات تجاری ایران خارج شده و عرصه بر مردم تنگ‌تر خواهد شد.
او با اظهار نگرانی از قطع روابط تجاری ایران و اوکراین، بیان کرد: «با وجود تعطیلی روابط تجاری ایران و اوکراین، دولت تا کنون هیچ حمایت و حتی نشستی برای نظرخواهی با بخش خصوصی نداشته است چنانکه در گذشته هم تصمیمات ناگهانی دولت بدون حضور بخش خصوصی موجب تضعیف هرچه بیشتر این بخش شده بود.»
بخش دولتی استاد هزینه است
او درباره نقش بخش خصوصی در ارتباطات تجاری با اوکراین عنوان کرد: «به طور کلی در حوزه تجارت هرچند بخش خصوصی بسیار فعال بوده، اما به بخش دولتی و یا خصولتی بیشتر میدان داده شده، در حالی که همه می‌دانیم فعالیت دولتی‌ها در بخش بازرگانی به ندرت با موفقیت همراه است؛ چراکه بخش دولتی نماد هزینه‌کردن و بخش خصوصی نماد درآمدزایی است، بنابراین طرز تفکر و نوع نگرش فعالان بخش دولتی برای فعالیت در بخش خصوصی همخوانی ندارد و البته این به معنای فاسد بودن افراد فعال در حوزه دولتی نیست، بلکه فقط به لحاظ تجربه و تخصص عملکردی، کار در بخش خصوصی و دولتی زمین تا آسمان با هم تفاوت دارد.»
به گفته وی، برنامه‌ریزی در ایران به ویژه برای فعالیت در حوزه تجارت و بازرگانی به دلیل قوانین و اتفاقات خلق‌الساعه و غیرقابل پیش‌بینی، بسیار سخت و گاهی غیرممکن است.
نظری اذعان کرد: «قطع واردات و صادرات ایران و اوکراین به معنای ناتوانی کشور برای برآورده کردن نیازها نیست، اما رفع این نیازها با توجه به تحریم‌های موجود و مشکلات ناشی از انتقال ارز، اتلاف هزینه و زمان زیادی را بر ایران تحمیل می‌کند که در نهایت منجر به افزایش تورم خواهد شد؛ با این حال، حتی در چنین شرایط بحرانی هم گوش شنوایی برای شنیدن مشکلات و حتی راهکارهای بخش خصوصی وجود ندارد.»
رابطه با جمهوری خودخوانده
جدی نگرفتن اعلام بی‌طرفی ایران در مناقشه روسیه و اوکراین، ممکن است دلایل دیگری نیز داشته باشد؛ از جمله اعلام خبر امضای پیمان تجاری با جمهوری خودخوانده دونتسک که مورد حمایت روسیه است از قول رئیس‌جمهوری خودخوانده آن.
دنیس پوشیلین روز ۲۸ خرداد در کانال تلگرامی خود گزارش داد طبق توافقنامه‌ا امضا شده میان دو طرف، تهران در نظر دارد مصالح ساختمانی و محصولات باغبانی شامل میوه و صیفی‌جات را برای دونتسک تامین کند و دونتسک نیز به نوبه خود نورد فلزات، چدن، کود، محصولات فولادی، تجهیزات معدن زغال سنگ و همچنین دیگر انواع تجهیزات معادن را به ایران صادر خواهد کرد.
به گفته او این توافق در جریان برگزاری مجمع بین‌المللی اقتصاد سن پترزبورگ بین اتاق صنایع و بازرگانی جمهوری خودخوانده دونتسک و خانه تجارت جمهوری اسلامی ایران امضا شده است.
البته خبرگزاری جمهوری اسلامی به نقل از یک منبع مطلع در وزارت خارجه، خبر امضای پیمان تجاری میان ایران و دونتسک را تکذیب کرد، اما باشگاه خبرنگاران جوان وابسته به صداوسیمای جمهوری اسلامی، این خبر را تایید کرد و ۳۰ خرداد در خبری با عنوان «دونتسک؛ شریک جدید ایران در آن سوی دریای سیاه» امضای این توافق تجاری را تایید کرد و نوشت: «دونتسک، شریکی جدید برای ایران از سرزمین تزارها در آن سوی دریای سیاه که تکه‌ای کوچک اما اثرگذار برای مقابله با نظام تک قطبی جهانی به رهبری آمریکاست.»
نشست‌های بین‌المللی اقتصاد سن پترزبورگ از سال ۲۰۰۵ با پشتیبانی و مشارکت ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، برگزار می‌شود. به‌علاوه، امضای این قرارداد در شرایطی است که دونتسک یکی از دو منطقه تحت کنترل جدایی‌طلبان هوادار روسیه در دونباس در شرق اوکراین است و به رسمیت شناختن «استقلال» آن از سوی کرملین، با واکنش جامعه جهانی روبه‌رو شد. با این حال، جمهوری اسلامی ایران تاکنون اعلام استقلال جدایی‌طلبان تحت حمایت مسکو در دونتسک و لوهانسک و نقض قوانین بین‌المللی از سوی روسیه را محکوم نکرده است.
در گزارش آقای پوشیلین از «شرکت بازرگانی فرنوش» به عنوان نماینده ایران در این توافق نام برده شده و او با اشاره به نام این شرکت ایرانی افزوده که «جمهوری خودخوانده دونتسک امروز شریک جدیدی دارد و به‌رغم موانع موجود، روابط اقتصادی بین‌الملل ما در حال گسترش است.»
