اصطلاح گردشگري سلامت متناقض و گیج‌كننده است. اين اصطلاح گاهي به‌عنوان جانشیني براي گردشگري پزشکي و گاهي مترادف با گردشگري تندرستي به‌كار مي‌رود که ممکن است باعث سردرگمي صنعت، مصرف‌كنندگان و دولت‌ها شود. اين سردرگمي ناشي از درك ناقص اين بازارها و كاربرد متناقض اصطلاحات توسط كشورها، سازمان‌هاي دولتي و آژانس‌هاي تبلیغاتي است. گاهي اوقات اصطلاح «گردشگري سلامت» نیز براي توصیف بسیاري از خدمات پزشکي و خدمات درماني از جراحي قلب باز و دندانپزشکي گرفته تا ساير خدمات درماني مورد استفاده قرار می‌گیرد و باعث سردرگمي بیشتر می‌شود.
به گزارش پایگاه خبری ترابران،گردشگري سلامت عبارت است از سفري به خارج از محیط معمول زندگي، به مدت زمان حداكثر يك سال، با هدف حفظ، بهبود يا حصول مجدد سلامت جسمي و ذهني فرد، بنابراين برمبناي هدف می‌توان گفت گردشگري سلامت به دو شاخه كلان گردشگري تندرستي و گردشگري پزشکي تقسیم می‌شود.
اگر گردشگري پزشکي پاسخ واكنشي به وضعیت بیماري فرد باشد، گردشگري تندرستي يك رويکرد پیشگیرانه براي بهبود رفاه است. محور اصلي گردشگري پزشکي بيماري و ناخوشي است و بیماران و خانواده‌هايشان با توجه به در دسترس بودن، كیفیت بهتر و قیمت خدمات در مقصد، به مناطق مختلف مسافرت می‌کنند، بنابراين، گردشگري پزشکي موفقیت‌آمیز به وضعیت بخش وسیع پزشکي كشور به همراه مقررات مناسب دولت، مراقبت‌هاي موفق از بیمار، استانداردهاي آموزش، چارچوب‌هاي بیمه‌اي، محدوديت سفر و ويزا و مسائل ديگري بستگي دارد كه تجربه بیمار و نتايج درمان را تحت تاثیر قرار مي‌دهد.
اما گردشگري تندرستي مشتریاني را جذب مي‌کند که می‌خواهند به‌صورت پيشروانه سلامت خود را حفظ و بهبود بخشند. جذابیت و موفقیت گردشگري تندرستي به مجموعه‌اي کاملا متفاوت از عوامل، مدل‌هاي تجاري، طرز تفکر مشتري، منابع انساني و فرهنگ صنعت بستگي دارد و بیشتر با اوقات فراغت، تفريح و میهمان‌نوازي نزديك‌تر است.
البته بین گردشگري پزشکي و گردشگري تندرستي همپوشاني‌هايي هم وجود دارد، مانند اینکه هر دو نوع گردشگري به زيرساخت مهمان‌نوازي قوي وابسته هستند (به‌عنوان مثال، اقامت، حمل‌ونقل هوايي، زمیني و غیره)، بنابراين توجه كلي به زيرساخت اصلي گردشگري به‌وضوح در هر دو بخش مثمرثمر خواهد بود.
اقتصاد گردشگري تندرستي و گردشگري پزشکي
براساس گزارش موسسه جهاني تندرستي، درآمد بازار جهاني گردشگري تندرستي در سال 2017 حدود 639 میلیارد دلار ارزش‌گذاری شده است (عمومي و خاص تندرستي) و پیش‌بینی می‌شود تا سال 2025 به 1.062 میلیارد دلار برسد.
بخش داخلي بیشترين سهم بازار را در بازار جهاني گردشگري تندرستي كسب كرده که در سال 2017 معادل 432 میلیارد دلار ارزش‌گذاری شده است و پیش‌بینی می‌شود تا سال 2025 به 656 میلیارد دلار برسد (متوسط رشد سالیانه 3/5 درصد) بخش بین‌الملل نیز داراي رشدي در حدود 8/8 درصد در سال است.
طبق پژوهش‌هاي مطالعاتي، يك گردشگر داخلي سلامت حدود 150 درصد بیشتر از میانگین ساير گردشگران داخلي صرف خدمات سلامتي از قبیل اقامت، خريد، غذا و نوشیدني كرده است و از طرف دیگر، يك گردشگري خارجي (ورودي) با هدف سلامت 65 درصد بیشتر از ساير گردشگران خارجي هزينه صرف می‌کند.
براساس گزارش‌های آماري جهاني سهم بازار جهاني گردشگري پزشکي از بازار گردشگري در سال 2017 معادل 53 میلیارد دلار بوده و پیش‌بینی می‌شود تا سال 2025 به 143 میلیارد دلار برسد و رشد سالیانه 9/12 درصد از سال 2018 تا 2025 ثبت كند.
بخش‌هاي اصلي بازار گردشگري پزشکي را براساس نوع درمان می‌توان به درمان دندانپزشکي، درمان زيبايي، درمان قلب و عروق، درمان ارتوپدي، درمان بیماري‌هاي عصبي، درمان سرطان، درمان باروري و ساير درمان‌ها تقسیم كرد.
نکته قابل توجه اين است كه گردشگران پزشکي معمولا تصمیم می‌گیرند وقتي مسافرت كنند كه بتوانند بیش از 30 درصد هزینه‌ای را كه بايد در كشور خود داشته باشند پس‌انداز كنند؛ به‌عنوان مثال، مطابق اطلاعات منتشر شده توسط OECD ، بیماران در ايالات متحده در صورت سفر به آسیا يا آمريکاي لاتین براي همان درمان می‌توانند بین 30 تا 50 درصد هزينه درمان بیماري‌هاي شايع مانند مشکلات قلبي را صرفه‌جويي کنند.
وضعيت موجود گردشگري پزشکي در ایران
همانطور كه اشاره شد گردشگري پزشکي يکي از زيرمجموعه‌هاي گردشگري سلامت محسوب می‌شود، اما در كشور ما گردشگري سلامت به گردشگري پزشکي تقلیل یافته و به غلط آمار و ارقام مربوط به گردشگري سلامت در سطح جهان را به نفع گردشگري پزشکي تفسیر می‌کنند. اين تقلیل باعث شده است كه سیاستگذاران و تصمیم‌گیران در سطوح مختلف حکمراني تصمیم‌هايي را اتخاذ كنند كه صرفا زمینه گسترش و توسعه گردشگري پزشکي فراهم شود.
نگاهي به آمار گردشگري پزشکي در ايران نشان مي‌دهد كه:
– در يك دهه گذشته میزان گردشگران پزشکي افزايش 30 برابري داشته و از 20 هزار نفر در سال 1386 به 600 هزار نفر در سال 1397 رسیده است؛ هرچند طبق برآوردهاي تخميني كارشناسي، سهم گردشگران پزشكي از کل گردشگراني که وارد کشور می‌شوند حدود 15 درصد است؛ به عبارت دیگر 870 هزار نفر در 7 ماهه سال 1398(تعداد گردشگران ورودي در 7 ماهه سال 1398 حدود 5 ميليون و 800 هزار نفر بوده است).
– در سال 1396 حدود 300 هزار بیمار بین‌الملل وارد كشور شده که اين رقم در سال 97 حدود 5/1 تا 2 برابر افزايش پیدا كرده و به رقمي حدود 600 هزار نفر رسیده است؛ در حالی که براساس سند چشم‌انداز 20 ساله، بايد تا سال 1404 به عدد دو میلیون گردشگر سلامت در سال دست پیدا كنیم.
– 9 دانشگاه علوم پزشکي (تهران، ايران، شهید بهشتي، مشهد، قم، اهواز، شیراز، ارومیه و تبريز) در كشور پذيراي 90 درصد گردشگران سلامت در سطح كشور هستند.
– 70 درصد مراجعات گردشگران سلامت از كشورهاي خارجي مربوط به پنج بیماري و خدمت پزشکي شامل زنان و زايمان، چشم، ارتوپدي، زيبايي و قلب و عروق و 30 درصد مربوط به ساير خدمات پزشکي است.
– در حال حاضر در كشور حدود 200 مركز درماني داراي مجوزIPD (مجوز پذيرش بیماران بین‌المللي) وجود دارد.
– با توجه به استخراج و جمع‌بندي آمار سال 1398 بیشترين گردشگران سلامت از كشورهاي افغانستان، عراق، آذربايجان، پاكستان، عمان، بحرين، كويت، تركمنستان و قطر به بیمارستان‌ها و مراكز جراحي محدود مراجعه كرده‌اند و علاوه بر آنها، ايرانیان مقیم كانادا و آلمان نیز با اين هدف به ايران سفر می‌کنند. درمان‌هاي ناباروري، جراحي‌هاي زيبايي، زايمان، بیماري‌هاي قلبي و عروقي، جراحي چشم و جراحي‌هاي عمومي، ارتوپدي، تشخیص و درمان سرطان، پیوند اعضا، ازجمله خدماتي است كه بیشترين طرفدار را در بین بیماران بین‌الملل داشته است. شهرهاي تهران، قم، مشهد، اهواز، شیراز، تبريز، سمنان، ارومیه، لار به‌ترتیب بیشترين تعداد مراجعه را داشته‌اند.
وضعيت زیرساخت‌هاي گردشگري پزشکي در ایران
وضعيت تجهيزات پزشکي کشور: هرچند حوزه تجهیزات و ملزومات پزشکي در شمول تحريم‌هاي آمريکا قرار ندارد، ولي با خروج آمريکا از برجام و بازگشت تحريم‌ها اين حوزه نیز به‌طور غیرمستقیم تحت تاثیر قرار گرفته است؛ در واقع با تحريم نقل‌وانتقالات پولي و بانکي كشور، تهیه آن بخش از بازار تامین و تولید تجهیزات و ملزومات پزشکي كه به واردات وابسته است با اختلال روبه‌رو خواهد شد.
در حالي كه حوزه دارويي در كشور تنها شامل 6000 نوع محصول می‌شود، بازار تجهیزات پزشکي حدود 280هزار نوع محصول را در خود جاي داده است. براساس مستندات ارائه شده اداره كل تجهیزات پزشکي وزارت بهداشت در حال حاضر ارزش اين بازار در كشور حدود 5/2 میلیارد دلار است. از اين میزان، حدود 70 درصد (حدود 7/1 میلیارد دلار) وارداتي و 30 درصد مابقي يعني حدود 800 میلیون دلار در داخل تولید می‌شود.
به جهت وابستگي بالاي زنجیره تامین و تولید تجهیزات پزشکي كشور به واردات، حساسیت اين حوزه نسبت به تحريم‌ها در قیاس با بخش‌هاي ديگر حوزه سلامت بیشتر است. در حال حاضر مواردي از قبیل عدم همکاري شركت‌هاي خارجي و لغو شدن قراردادهاي بین‌المللي، مسدود شدن كانال‌هاي بانکي، مشکلات نقل‌وانتقال پول براي مبادلات تجاري و افزايش افسارگسیخته نرخ ارز ،بخشي از چالش‌هايي است كه گفته می‌شود بر اين حوزه نیز موثر بوده و خواهد بود. با توجه به اينکه حوزه تجهیزات پزشکي با برخي مشکلات نظیر وضعیت نامطلوب نقدينگي شركت‌ها، ابهام در مورد قیمت‌گذاري و يا نبود امکان رصد دقیق زنجیره تامین و توزيع نیز مواجه است، بنابراين مديريت اين حوزه در شرايط تحريم يکي از ضروريات مسئولان و سیاستگذاران امر است.
سرانه پزشک، دندانپزشک و داروساز: به‌رغم افزايش سرانه پزشك در سال‌هاي پس از انقلاب، كشور به‌شدت با كمبود پزشك مواجه است. سرانه پزشك در ايران 11 پزشك به‌ازاي هر 10 هزار نفر است، در حالی که اين شاخص در بسیاري از كشورهاي پیشرو در حوزه سلامت عموما بین 30 تا 40 پزشك است.
وضعیت ايران در مورد شاخص سرانه پزشکان متخصص به‌مراتب وخیم‌تر است و در حالي كه كشورهاي پیشرو در حوزه سلامت بیش از 15 پزشك متخصص به‌ازاي هر 10 هزار نفر وجود دارد، اين شاخص در ايران 5 است. در كشورهاي پیشرو بین 60 تا 80 درصد پزشکان، متخصص هستند ولي در ايران اين نسبت نزديك به 40 درصد است.
وضعیت نیروي انساني در ساير گروه‌هاي پزشکي همچون دندانپزشکي و داروسازي نیز به همین ترتیب است. سرانه دندانپزشك و داروساز در كشورهاي پیشرو به‌ترتیب بالاي 70 و 60 و در ايران 33 و 20 به‌ازاي هر صد هزار نفر است.
وضعيت تخت بيمارستاني: سرانه تخت ايران در منطقه (در مقايسه با سرانه پزشك) وضعیت بهتري داشته، اما با وضعیت مطلوب فاصله دارد. در حال حاضر 140 هزار تخت بیمارستاني در كشور داريم و سرانه تخت به‌ازاي هر يك هزار نفر 6/1 تخت است، در حالی که استاندارد جهاني 5/3 و كشورهاي منطقه 5/2 تخت به‌ازاي هر 1000 نفر است. درضمن اين مقايسه مربوط به میانگین كل كشور است و با بررسي توزيع كشوري، وضعیت بسیاري از شهرها از كشورهاي ضعیف منطقه نیز كمتر است. در مورد سرانه تخت، ايران هم‌رده كشورهايي مثل اردن، سوريه، عراق و عمان است و بالاتر از كشورهايي مثل افغانستان، يمن، پاكستان و ازبکستان قرار داشته و بقیه كشورهاي منطقه وضعیت بهتري نسبت به ايران دارند.
ظرفيت‌هاي گردشگري تندرستي در ایران
همانگونه که گفته شد، تاكنون تمركز اصلي سیاستگذاري گردشگري سلامت در كشور بر گردشگري پزشکي بوده است و گردشگري تندرستي كه سهمي به‌مراتب بالاتر از گردشگري سلامت دارد چندان مورد توجه قرار نگرفته است، حال آنکه ظرفیت‌هاي كشور در اين حوزه (مانند چشمه‌هاي آب گرم، درياچه‌هاي شور، طبیعت متنوع كوهستاني، جنگلي، ساحلي، كويري و …) به‌مراتب بالاتر از گردشگري پزشکي است.
نکته قابل توجه در حکمراني گردشگري سلامت اين است كه تاكنون راهبردها و سیاست‌هاي تعیین شده در اين حوزه بدون لحاظ رويکردهاي كلان، نظاممند و سیستمي بوده است؛ به طوري كه تعداد گردشگران پزشکي در 10 سال اخیر بیش از 30 برابر افزايش داشته، اما اين رشد در گردشگري تندرستي رخ نداده است، اين در حالي است كه:
اولا: كشور در طول سال‌هاي اخیر درگیر تحريم‌هاي مختلف بوده و به‌دلیل وارداتي بودن 70 درصدي تجهیزات پزشکي تکانه‌هاي شديدي به نظام درماني وارد شده و از اين جهت، دولت مجبور به تزريق حمايت‌ها و يارانه‌هاي گوناگوني براي واردات لازم در اين حوزه شده است و از سوي ديگر، به دلیل عدم مديريت صحیح منابع و تجهیزات، سرانه تخت، بیمارستان، تجهیزات پزشکي، كادر درمان و … متناسب با نیازهاي داخلي نبوده و كشور در اين خصوص نیازمند تقويت است.
ثانیا: گردشگري تندرستي ريشه در ظرفیت‌هاي داخلي كشور دارد و وابستگي آن به واردات بسیار اندك است، زيرا كشور ايران با توجه به پتانسیل بالا و تنوع اقلیمي و جذابیت‌هاي طبیعي و آب و هوايي مزيت رقابتي فراواني براي جذب گردشگران تندرستي به‌ويژه از جمعیت 600 میلیونيِ كشورهاي همسايه دارد. از اين جهت، گردشگري تندرستي درگیر تنش‌هايي نیست كه در حوزه گردشگري پزشکي وجود دارد، و با مزيت‌هاي رقابتي خود مي‌تواند در مقیاسي فراتر از گردشگري پزشکي، موجب ورود ارز به كشور شود، بنابراين در عین توجه به توسعه گردشگري پزشکي بايد به میزان بیشتري به گردشگري تندرستي توجه داشت و زنجیره‌هاي ارزش آن را در داخل ايجاد كرد.
براساس دسته‌بندي‌هاي صورت گرفته موسسه جهاني تندرستي، فعالیت‌های هر مسافر تندرستي موارد زير را دربرمی‌گیرد:
1- اسپا و زيبايي؛ شامل فعالیت‌هایي مانند ماساژ، استحمام، درمان‌هاي مربوط به بدن، درمان‌هاي مربوط به صورت، مو و ناخن كه از طريق بازديد و رفتن به هتل‌هاي سلامتي، گشت‌هاي تندرستي، تفرجگاه‌ها و آسايشگاه‌هاي سلامت صورت می‌گیرد.
2- بهداشت و درمان؛ شامل فعالیت‌هایي مانند طب مکمل و جايگزين طب جامع، تشخیص بیماري، معاينات سلامتي، مديريت بیماري مزمن.
3- تغذيه سالم؛ شامل فعالیت‌هایي مانند تغذيه، مديريت وزن، سم‌زدايي از بدن و تجربیات آشپزي.
4- تناسب اندام؛ شامل فعالیت‌هایي مانند بدنسازي، دوره‌هاي تناسب اندام، تمرينات كششي و پیلاتیز.
5- بوم‌گردي و ماجراجويي؛ شامل فعالیت‌هایي مانند پیاده‌روي، دوچرخه‌سواري، قدم زدن و راهپیمايي و طبیعت‌گردي.
6- رشد شخصي؛ شامل فعالیت‌هایي مانند مربيگري زندگي، استرس‌زدايي، مطالعه، موسیقي و ساير گونه‌هاي مختلف هنر كه از طريق بازديد و رفتن به اقامتگاه‌هاي سبك زندگي، اقامتگاه‌هاي تندرستي و شركت در رويدادها و جشنواره‌هاي هنري صورت می‌گیرد.
7- معنوي و ارتباطي؛ شامل فعالیت‌هایي مانند دعا و عبادت.
8- ذهن – جسم؛ شامل فعالیت‌هایي مانند يوگا، مديتیشن، هنرهاي رزمي.
وجود 1880 كیلومتر نوار ساحلي در خلیج فارس و درياي عمان (مکران) و 630 كیلومتر نوار ساحلي در درياي خزر، وجود 14 اقلیم مختلف، 50 درياچه (دائمي و فصلي) در داخل كشور، 20 جزيره در خلیج‌فارس، 21 تالاب بین‌المللي، 9 ذخیره‌گاه زيست‌كره، 320 چشمه آب گرم معدني، 25 پناهگاه حیات‌وحش، 11 پارك ملي، 48 منطقه حفاظت شده، سواحل مرجاني و غارها و منابع طبیعي سرشار اعم از كوه، جنگل، كوير و دريا و 12 هزار گونه گیاهي و بیش از هزاران گونه غذا و خوراك با توجه به تنوع فرهنگي و قومي كشور زمینه و بسترهاي بالقوه‌اي هستند كه گردشگري تندرستي می‌تواند آنها را به فعلیت درآورد.
به این ترتیب، با توجه به اينکه گردشگري تندرستي طیف وسیعي از ظرفیت‌هاي بالقوه كشور را دربرمی‌گیرد و همچنین بررسي‌هاي اولیه نشان‌دهنده ظرفیت‌هاي بالاي كشور در حوزه‌هاي مرتبط با اين شاخه از گردشگري سلامت است، ضرورت ورود جدي‌تر درخصوص بالفعل كردن ظرفیت‌هاي موجود با گردشگري تندرستي بیش از پیش احساس می‌شود و اين امر بايد هم در حوزه سیاستگذاري و هم حوزه اجرايي نمود بیشتري داشته باشد.
