اگرچه همه فعالان صنعت و تجارت در کشور با دشواری‌های مشابهی دست به گریبان هستند، اما چالش‌های صنعت پخش یا همان توزیع با سایر بخش‌ها تفاوت‌هایی دارد زیرا با توجه به غیرعلمی بودن فرآیندهای پخش در ایران و نقش پررنگ مدیران سنتی در مدیریت این حوزه، توجه چندانی به سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق و توسعه موضوعات مرتبط با این صنعت نشده است. از سوی دیگر، نبود متولی مشخص و تصمیم‌گیر، اتخاذ سیاست‌های نابه‌جا و غیرحمایتی دولتی، ابهام در قوانین و سیاست‌گذاری‌های دستوری در قیمت‌گذاری‌ها صنعت پخش را در منگنه سردرگمی گذاشته است. حال در جریان باشید که شرکت‌های خدمات لجستیک طرف سوم هم که معمولاً با تخصص ویژه در حوزه‌های حمل‌ونقل و انبارداری می‌توانند خدمات خود را با انواع مختلف و متنوعی از محصولات هماهنگ کنند، از اعضای جدید صنعت پخش شده‌اند. با توجه به اینکه در اواخر اردیبهشت‌ماه آیین‌نامه فعالیت شرکت‌های 3PL برای نخستین بار در ششمین همایش و نمایشگاه صنعت پخش رونمایی شد، با دکتر سهراب کارگر، رئیس هیئت‌مدیره انجمن ملی صنعت پخش ایران گفت‌وگویی درباره جزئیات این آیین‌نامه و چالش‌های تاسیس و فعالیت شرکت‌های 3PL در کشور داشتیم.

دکتر سهراب کارگر، رئیس هیئت‌مدیره انجمن ملی صنعت پخش ایران در گفت‌وگو با ترابران با اشاره به اینکه انجمن صنعت پخش کشور 26 سال سابقه دارد، گفت: «انجمن صنعت پخش دارای 2700 عضو در سراسر کشور است که از حدود 1200 شرکت‌های پخش استانی و 1300 مراکز شعب شرکت‌های سراسری تشکیل شده است و با 27 شعبه خود در سراسر کشور خدمات خود را به اعضا ارائه می‌دهد.»

کارگر درباره دارایی‌های صنعت پخش کشور گفت: «در حال حاضر، بیش از 25000 خودروی نیمه‌سنگین و سنگین و بیش از 4 میلیون متر مربع انبارهای سرپوشیده شامل انبارهای انجمادی و غیرانجمادی در اختیار اعضا قرار دارد. همچنین، بیش از 3500 تامین‌کننده و تولیدکننده داخلی یا واردکننده با اعضای انجمن مشغول همکاری هستند.»

او با بیان اینکه صنعت پخش به دو قسمت اساسی یکی فروش و دیگری توزیع و نگهداری و وصول تقسیم می‌شود، توضیح داد: «شرکت‌های 3PL یا لجستیک طرف سوم قسمت توزیع، فروش و نگهداری کالا را در دنیا بر عهده دارند. شرکت‌های مانند FedEx و DHL از شرکت‌هایی هستند که اساساً ماهیت Third-party logistics دارند. انجمن صنعت پخش هم در ایران طی چند سال گذشته با هدف افزایش بهره‌وری در قسمت توزیع و کاهش هزینه‌های بهای تمام‌شده کالا، به همراه کارشناسان وزارت صمت، برنامه‌ریزی و تدوین آیین‌نامه تاسیس شرکت‌های طرف سوم را پیگیری کرد، اما به دلیل تغییرات متعدد وزرا و معطل ماندن متن آیین‌نامه، این موضوع بیش از 3 سال طول کشید.»

او توضیح داد: «با همکاری‌های خوبی که معاونت‌های وزارت صمت در دوره جدید داشتند، این آیین‌نامه در ششمین کنفرانس بین‌المللی صنعت پخش به تایید وزیر رسید و ابلاغ شد و انجمن صنعت پخش به عنوان متولی صنعت پخش کشور برنامه‌ریزی، ساماندهی، بهینه‌سازی، توسعه و هدایت این شرکت‌ها را بر عهده گرفت.»

کارگر درباره شرایط مجوزدهی به شرکت‌های 3PL پیش از تدوین این آیین‌نامه گفت: «شرکت‌های طرف‌سوم پیش از تدوین این آیین‌نامه عموماً به ناچار بر اساس شرایط مقتضی از نهادهای مختلفی همچون وزارت راه، انجمن‌های صنفی یا حتی انبارهای عمومی مجوز می‌گرفتند، در صورتی که با توجه به ماهیت فعالیت آنها، شرکت‌های 3PL قسمت اساسی زنجیره عرضه در شرکت‌های پخش و فروش هستند.»

شاخص‌های پنج‌گانه شرکت‌های طرف سوم

او با اشاره به اینکه اکنون متن آیین‌نامه تاسیس شرکت‌های 3PL در درگاه وزارت صمت برای علاقه‌مندان قابل دسترسی است، افزود: «شرکت‌های طرف سوم باید حداقل دو شاخصه اصلی داشته باشند، یکی امکان انبارش کالا و دیگری امکان توزیع کالا. بنابراین شرکت‌ها باید ماهیت انبارداری، جورچینی، بارگیری، تحویل و وصول کالا چه در سطح کشور و چه در سطح استان‌ها داشته باشند.»

او در پاسخ به این پرسش که آیا بسته‌بندی هم جزو ویژگی‌های اصلی شرکت 3PL محسوب می‌شود، گفت: «شرکت‌های 3PL دو حالت دارند. فرض کنید شرکتی می‌خواهد شکر فله را تبدیل به شکر بسته‌بندی کرده و بعد آن را عرضه کند. پس شرکت 3PL در ابتدا بسته‌بندی شکرها را انجام می‌دهد و در مرحله دوم آن کالا را توزیع می‌کند یا مثلاً شرکتی دارای 150 قلم کالاست، شرکت 3PL به جای بسته‌بندی، کالاها را برای آن شرکت جورچینی می‌کند. به عبارت بهتر، شرکت‌های 3PL فرآیندهای موردنیاز شرکت‌های تولیدکننده برای توزیع کالا را انجام می‌دهند ولی نکته اصلی این است که نقشی در فرآوری محصول ندارند، یعنی فرضاً چند مواد اولیه را با هم ترکیب و تبدیل به محصول نمی‌کنند یا چند محصول را با هم ترکیب نمی‌کند تا محصول جدیدی تولید شود.»

کارگر با اشاره به اینکه ما اکنون در کشور 10 شرکت 3PL داریم که به‌صورت تخصصی مشغول به کار هستند، گفت: «اگر آیین‌نامه تاسیس شرکت‌های 3PL اجرایی شود، مطمئناً شرکت‌هایی هستند که تمایل داشته باشند به این حوزه وارد شوند. مثلاً شرکتی که انبار نگهداری آهن‌آلات دارد و آن آهن‌آلات را براساس نیاز مالک به جای دیگری تحویل می‌دهد، می‌تواند شرکت 3PL تلقی شود یا فردی که سوله گندم دارد و گندم کشاورز را نگهداری و بر اساس نیاز کشاورز توزیع می‌کند هم به‌نوعی کار شرکت 3PL را برعهده گرفته است. پس فعالیت شرکت 3PL فقط درحوزه محصول نهایی نیست، می‌تواند در حوزه مواد اولیه یا کالاهای پردوام مانند یخچال و تلویزیون هم باشد.»

کارگر با اشاره به اینکه ما در استاندارد توزیع، سه نوع وسیله حمل کامیون، کامیون اتاق‌دار و کامیون یخچال‌دار داریم، گفت: «شرکت‌هایی که مجوز صنعت پخش دارند، براساس معیارهای نظارت و استانداردهای نگهداری و انبارش وزارت صمت و در برخی موارد وزارت بهداشت تحت نظر هستند و انبارهایشان در زمان ایجاد و بعد از آن مورد بازدید و بررسی قرار می‌گیرند.»

او خاطرنشان کرد: «از دیدگاه آیین‌نامه یا استاندارد بین‌المللی، شرکت‌هایی مانند تیپاکس یا پست، قسمتی از فعالیت‌های شرکت 3PL یعنی توزیع و وصول را انجام می‌دهند. در واقع، اگرچه یک شرکت 3PL می‌تواند به هر کدام از تامین‌کنندگان خود یکی از سرویس‌های پنج‌گانه را ارائه بدهد یعنی یا فقط نگهداری کند یا فقط برای فروشگاه‌های زنجیره‌ای توزیع کند، اما باید این زنجیره را به صورت کامل در اختیار داشته باشد.»

رئیس هیئت‌مدیره انجمن ملی صنعت پخش ایران درباره شرکت‌های مواد غذایی بزرگی مانند کاله و میهن که سیستم توزیع ویژه خود را دارند، توضیح داد: «چنین شرکت‌هایی ضمن فعالیت در قالب شرکت 3PL، کار فروش، بازاریابی و بازرگانی کالاهای خود را انجام می‌دهند یعنی ماهیتاً شرکت 3PL هستند ولی با این تفاوت که انحصاراً کالای خود را توزیع می‌کنند و عملاً ممکن است در ظرفیت توزیع خود بهره‌وری لازم را نداشته باشند، در حالی که شرکت‌های 3PL مانند DHL سبد متنوع کالایی را توزیع می‌کنند و از طرف دیگر چون انحصاراً مربوط به یک برند خاص نیستند، امکان سرعت عمل و کاهش هزینه بیشتری دارد.»

معضل همیشگی متولیان متعدد

کارگر مشکل اصلی صنعت پخش و شرکت‌های 3PL را متولیان متعدد و قوانین مختلف برشمرد و خاطرنشان کرد: «نبود قانون یکپارچه و منظم باعث شده که صنعت پخش در کشورمان بر اساس تخصص متولیان پراکنده شود. به عنوان مثال، توزیع و نظارت با وزارت بهداشت، وزارت صمت، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت ارشاد یا وزارت نفت است که باعث می‌شود انسجام و یکپارچگی از بین برود. مشکل بعدی قوانین موازی و متعدد است یعنی متولیان متعدد موجب ایجاد قوانین متعدد شده‌اند، در صورتی که ماهیت اصلی این صنعت ایجاد یکپارچگی است.»

او به مشکل دیگر یعنی عدم امکان سرمایه‌گذاری در صنعت پخش اشاره کرد و ادامه داد: «در دو قسمت انبارش و ایجاد سوله و تامین ناوگان به شدت نیاز به سرمایه‌گذاری داریم، اما به دلیل اینکه توزیع یک نوع خدمت است و معمولاً بانک‌ها منابع مناسبی را برای سرمایه‌گذاری در حوزه خدمات اختصاص نمی‌دهند، این صنعت با کمبود منابع مالی مواجه است و نمی‌تواند تکنولوژی و سرمایه‌گذاری لازم را جذب کند تا با بهره‌وری بالاتری کار را پیش ببرد.»

کارگر با انتقاد از اینکه معمولاً نهادهای نظارتی و حکومتی در تدوین قوانین و دستورالعمل‌ها، نظر تخصصی شرکت‌های مطرح آن را در نظر نمی‌گیرند، خاطرنشان کرد: «به این ترتیب، اگر دستورالعملی ابلاغ شود، امکان اجرایی لازم را ندارد، چون راهکارهای تخصصی و فرآیندهای اجرایی مناسب صنعت در آن دیده نشده است. در مجموع، اگر دولت در صنعت پخش هم تصدی‌گری را به انجمن‌ها و بخش خصوصی واگذار کند و وظیفه اصلی خود را که نظارت و راهبرد کلان است به دست بگیرد به توسعه صنعت کمک بسیاری خواهد کرد.» رئیس هیئت‌مدیره انجمن ملی صنعت پخش ایران درباره روند مجوزدهی به شرکت‌های 3PL توضیح داد: «با توجه به تعاملات خوبی که با کمیته مقررات‌زدایی داریم در مرحله نخست یک ساله مجوز صادر می‌شود چون آیین‌نامه جدید ممکن است ظرف یک سال آینده تغییرات و اصلاحاتی داشته باشد ولی در آینده، مجوزها سه ساله خواهد بود تا شرکت‌ها مجبور به تمدید هر ساله نباشند.»

او با بیان اینکه همه مجوزهای این انجمن زیر یک هفته صادر می‌شود، ادامه داد: «با همکاری وزارت صمت، همه اطلاعات به صورت الکترونیکی بارگذاری شده و کارشناسان انجمن یا وزارت صمت بازدیدهای لازم برای بررسی رعایت استانداردهای انبارش و توزیع را بسته به مکان انبار ظرف 24 تا 48 ساعت انجام می‌دهند و در کمتر از 10 روز مجوز صادر می‌شود که یکی از سریع‌ترین زمان‌های صدور مجوز در کشور است.»

مزیت انتقال فناوری به صنایع دیگر

کارگر درباره مزیت‌های تاسیس شرکت‌های 3PL خاطرنشان کرد: «اولین حسن این ساختار آن است که شرکت‌هایی که ماهیت شرکت پخش دارند قسمت زنجیره تامین خود را ادغام می‌کنند یعنی شرکت‌هایی ایجاد می‌کنند که گذشته از اینکه هزینه‌هایشان به شدت کاهش پیدا می‌کند، باعث افزایش بهره‌وری آنها هم می‌شود. همچنین تفکری که در صنعت تولید کالاهای تندمصرف یا FMCG وجود دارد، چه از نظر دانش فنی و تکنولوژی و چه از نظر دانش نیروی انسانی، در صنایع دیگر مانند صنعت کشاورزی، صنعت کالاهای پردوام، تجهیزات ساختمانی مانند کاشی و سیمان تسری پیدا می‌کند که آنها هم از این دانش استفاده کنند تا هزینه سربار نهایی محصول خود را کاهش دهند.»

رئیس هیئت‌مدیره انجمن صنعت پخش ایران درباره مشکلات زیرساختی ایجاد شرکت‌های 3PL در کشورمان گفت: «در زمینه نرم‌افزاری ما نسبت به بقیه فرایندها پیشروتر اما در بخش اتوماسیون و مکانیزه کردن انبارها عقب‌تر هستیم. ما انبارهای هوش مصنوعی و تمام یا نیمه اتوماتیک نداریم اما در بخش نرم‌افزاری مخصوصاً در زمینه توزیع بهینه شرکت‌هایی هستند که می‌توانند کاملاً نیازمندی‌های شرکت‌های 3PL را تامین کنند.» او ادامه داد: «اولین قدم این است که شرکت‌های پخش بزرگ به این تفکر برسند که باید ساختار زنجیره تامین خود را از طریق افزایش بهره‌وری و ایجاد شرکت‌های 3PL تغییر دهند. در گام اول هلدینگ‌هایی که چند شرکت توزیع دارند با ادغام ساختار توزیع، شرکت‌های 3PL هلدینگی ایجاد کنند، سپس این شرکت‌ها به شرکت‌های دیگری که امکان سرمایه‌گذاری در این زمینه ندارند، سرویس بدهند. این فرایند باعث می‌شود که به تدریج شرکت‌های 3PL استانی، منطقه‌ای، کشوری و بین‌المللی ایجاد شود.»

کارگر درباره نحوه نظارت بر عملکرد شرکت‌های 3PL در کشور نیز با اشاره به اینکه استانداردهای ما در حوزه نگهداری، انبار و توزیع بین‌المللی است و بومی نیست، تصریح کرد: «انجمن صنعت پخش بازوی اجرایی و نظارتی وزارت صمت است. لازم به ذکر است وزارت صمت از معدود وزارتخانه‌هایی است که در حیطه برون‌سپاری کردن وظایف خود گام‌های بسیار مناسبی برداشته است؛ البته با نظارت کامل. به عبارت دیگر، نظارت پیشینه و طی مراحل اجرایی را همواره اجرایی کرده است.»

او تاکید کرد: «البته ما قصد داریم نظارت را به جای پیشینه، به پسینه انتقال دهیم، یعنی نظارت اولیه را انجام می‌دهیم و اطلاعات را ارائه می‌کنیم، اما به جای دوایر دولتی، این اقدام توسط NGOها انجام می‌شود و بازرسان وزارت صمت یا وزارت بهداشت یا حتی جهاد کشاورزی نظارت پسینه خواهند داشت. متاسفانه در برخی ساختارها این قدر شرایط اولیه اخذ مجوزها را در ابتدا پیچیده می‌کنند که اصلاً کسی نمی‌تواند وارد آن صنعت شود، اما ما سعی کردیم در ابتدا حداقل‌های اولیه لازم را مانند انبار مناسب، ناوگان مناسب، سیستم مناسب و تیم مجرب را ارزیابی کنیم و بعد از آن، در حین انجام کار نظارت می‌کنیم.»

کارگر در پایان درباره میزان استقبال از تاسیس شرکت‌های 3PL در کشور پیش‌بینی کرد: «ما فراخوان عمومی دادیم و متقاضیان باید در درگاه ملی مجوزها وزارت صمت درخواستشان را ثبت کنند، ولی من شک ندارم که بسیاری از شرکت‌هایی که اکنون مجوز پخش دارند به دنبال دریافت مجوز شرکت 3PL خواهند آمد و با اطلاع‌رسانی مناسب و همکاری خوب وزارت صمت و وزارتخانه‌های دیگر سال آینده شاهد رشد چندین درصدی در تعداد شرکت‌های 3PL در کشور خواهیم بود.»