تهران- همدان- سنندج، قزوین- رشت- انزلی، میانه-تبریز، میانه-اردبیل و مراغه- ارومیه، جدیدترین خطوط ریلی کشور هستند که برخی از آنها به‌طور کامل افتتاح شده و برخی، هنوز به‌طور کامل به بهره‌برداری نرسیده‌اند. نکته قابل تامل درباره این خطوط آن است که با وجود بهره‌برداری، همچنان در انتظار تامین اعتبار برای تقویت ایمنی و تجهیز به سیستم‌های سیگنالینگ هستند.
به‌تازگی نامه‌ای در اختیار ترابران قرار گرفته که در آن، خیراله خادمی، مدیرعامل شرکت ساخت، از معاون فنی، زیربنایی و امور تولیدی سازمان برنامه و بودجه خواسته است با توجه به نقش سیگنالینگ در افزایش ایمنی راه‌آهن، جلوگیری از خطاهای انسانی و کاهش خطر وقوع سوانح ریلی، منابع مالی لازم برای تجهیز برخی خطوط جدید ریلی و نیز خطوط در دست ساخت، در اختیار این شرکت قرار گیرد. نام پروژه‌هایی که در بالا گفته شد، در این لیست به چشم می‌خورد و چنانکه خادمی تاکید کرده، اعتبار مورد نیاز برای تجهیز این خطوط به سیستم سیگنالینگ به ترتیب 450 میلیارد تومان، 225 میلیارد تومان، 225 میلیارد تومان، 200 میلیارد تومان و 200 میلیارد تومان است. این ارقام در مقابل ارزش ایمنی، رقم‌های چندان بالایی به نظر نمی‌رسند، اما این نامه نشان می‌دهد کمبود بودجه، مانع تقویت ایمنی در بخشی از خطوط ریلی کشور شده است.
***
ایمنی از ویژگی‌های ذاتی حمل‌ونقل ریلی و از مهم‌ترین عوامل جذابیت این شیوه برای مسافران است که برای حفظ و تقویت این ویژگی مهم، سیستم سیگنالینگ و کنترل خودکار قطار (ATC) به کمک حمل‌ونقل ریلی آمده است. سیگنالینگ سامانه‌ای برای کنترل ایمن ترافیک ریلی و جلوگیری از برخورد قطارها است که استفاده از آن، ایمنی تردد را به میزان بسیار زیادی افزایش می‌دهد. با این حال، مسیرهای زیادی در کشور هستند که چند سالی از افتتاحشان می‌گذرد یا به‌تازگی به بهره‌برداری رسیده‌اند و هنوز به این سامانه هوشمند مجهز نشده‌اند. همان‌طور که قابل حدس است، علت این عدم تجهیز، کمبود بودجه و اعتبار است، درواقع از نظر دسترسی به تجهیزات، مشکلی در میان نیست و دانش فنی و نرم‌افزاری سیگنالینگ و سیستم کنترل خودکار قطار، سال‌هاست در ایران وجود دارد.
محمدتقی ویسه، مدیرکل سابق علائم راه‌آهن در گفت‌وگو با ترابران، نامه پیگیری تخصیص بودجه به پروژه‌های ریلی برای مجهز شدن به سیگنالینگ را حاصل پیگیری و تلاش همیشگی شرکت راه‌آهن و شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل در زمینه تجهیز خطوط ریلی مختلف به تجهیزات سیگنالینگ و افزایش ایمنی ترافیک ریلی می‌داند.
ویسه با بیان اینکه سیستم علائم الکتریکی یکی از ارکان مهم تشکیل‌دهنده راه‌آهن است که ایمنی حرکت قطارها، کنترل و مدیریت آنها به‌شدت به این سیستم بستگی دارد، افزود: «سیستم علائم الکتریکی یا سیگنالینگ، مجموعه‌ای از نرم‌افزار، سخت‌افزار، برق و مکانیک است که باعث می‌شود قطارها همواره به‌طور ایمن تردد کنند.»
جزئیات عملکرد سیگنالینگ
مدیرکل پیشین علائم راه‌آهن در تشریح جزئیات عملکرد سیستم سیگنالینگ افزود: «سیستم علائم الکتریکی یا سیگنالینگ راه‌آهن، سیستم کنترل به هم پیوسته‌ای است که با هدف کنترل ایمنی رفت‌وآمد قطارها به کار گرفته می‌شود. این تجهیزات در ایستگاه‌های راه‌آهن نصب شده و به وسیله جریان الکترونیکی، بین سوزن‌ها، مسیر حرکت مدارهای خط و چراغ‌های علائم از طریق سیستم اینترلاکینگ ارتباط برقرار شده و فرمان‌های لازم برای سلامت حرکت قطار صادر می‌شود. این کار موجب پیشگیری از خطاهای انسانی، افزایش انتقال فرامین و تسریع و تسهیل در ایمنی سیر و حرکت می‌شود.»
به گفته او، این سامانه علاوه بر افزایش ایمنی در تردد قطارها، مزیت‌های زیاد دیگری نیز در پی دارد، از جمله افزایش سرعت قطارها، افزایش دقت در کنترل ترددها، کاهش احتمال خطر در ترافیک و تردد قطارها، افزایش بهره‌وری و تقویت اقتصاد حمل‌ونقل ریلی، کاهش نیروی انسانی درگیر با سیر و حرکت قطارها و کاهش سوانح ناشی از خطاهای انسانی.
ویسه توضیح داد: «سیستم سیگنالینگ مبتنی بر رنگ نمای سیگنال و حداکثر سرعت مجاز حرکت از طریق رنگ چراغ سیگنال به راننده وسیله نقلیه اطلاع داده می‌شود. این حد سرعت می‌تواند تا حداکثر ممکن که معمولا به رنگ سبز نشان داده می‌شود، معتبر باشد.»
به گفته او، اغلب خطوط ایستگاه‌ها و سوزن‌ها به سیستم علائم الکتریکی و تجهیزات مربوطه مجهز می‌شود که هدف، تسریع در سیر و حرکت، تامین امینی کامل برای قطارها و بهینه‌سازی بهره‌برداری است. این سیستم‌ها شامل پنل فرماندهی (صفحه نمایش، صفحه کلید و موشواره) برای هر ایستگاه، ماشین سوزن الکتریکی، چراغ‌های علائم، دستگاه محورشمار، سیستم مدار جریان خط، سیستم اینترلاکینگ، سیستم تغذیه، باتری‌ها، کابل‌های مربوطه، سیستم بلاک و سیستم کنترل اتوماتیک قطار است.
مدیر پیشین علائم راه‌آهن توضیح داد: «در مسیرهای راه‌آهن علاوه بر سیستم کنترل محلی ایستگاه‌ها، سیستم CTC یا کنترل مرکزی ترافیک قطارها نیز پیش‌بینی می‌شود که این سیستم، امکان عملیات در ایستگاه‌های کوچک و بدون پرسنل را از راه دور فراهم می‌کند. در این سیستم، نظارت و کنترل بر عملیات رفت‌وآمد قطارها نیز انجام می‌شود که علاوه بر ارتقا ایمنی در حرکت قطارها، سرعت بیشتری به بهره‌برداری می‌دهد.»
به گفته مدیرکل پیشین علائم راه‌آهن، سیستم اینترلاکینگ و دستگاه‌های علائم ایستگاه در ساختمان ایستگاه مستقر می‌شود و عملیات فرماندهی، کنترل و نظارت به وسیله کابل‌های اصلی و فرعی به دستگاه‌ها و تجهیزات محوطه انتقال می‌یابد. ارتباط بین ایستگاه‌ها به وسیله کابل فیبر نوری و سیستم SDH برقرار می‌شود.
نبود بودجه، عامل تاخیر در تجهیز خطوط
او در پاسخ به این پرسش که با وجود اهمیت سیگنالینگ، چرا براساس نامه مدیرعامل شرکت ساخت و توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل، برخی پروژه‌های ریلی بدون این تجهیزات به بهره‌برداری رسیده‌اند، گفت: «فقط راه‌آهن‌هایی که در این نامه آمده بدون تجهیزات سیگنالینگ نیستند و راه‌آهن‌های مهم دیگری مانند اصفهان-شیراز و کرمان-زاهدان که سال‌هاست بهره‌برداری شده‌اند نیز این تجهیزات را ندارند. البته برای این دو خط قرارداد هم بسته شد اما به مرحله اجرا نرسید. در این زمینه به نظر می‌رسد بحث کمبود بودجه در میان است.»
مدیر پیشین علائم راه‌آهن یادآور شد: «فناوری سیگنالینگ در ایران بومی‌سازی شده است. ما دانش فنی سیگنالینگ را داریم، طراحی مهندسی آن را داریم و بیش از 80 درصد این تجهیزات در داخل، قابل تامین و تولید است. البته با توجه به اینکه سیستم پیشرفتهای است، برخی قطعات خاص آن را باید وارد کرد، چراکه بومی‌سازی برخی قطعات خاص که فناوری ویژه‌ای نیاز دارد، به‌صرفه نیست. این امری طبیعی است، همان‌طور که حتی کارخانه زیمنس هم برخی قطعات خاص برای محصولاتش را از کشورهای دیگر وارد می‌کند.»
ویسه با تاکید بر اهمیت بومی‌سازی سیگنالینگ در ایران افزود: «تولید ATC در داخل کشور امر بسیاری مهمی است و هیچ‌یک از کشورهای منطقه نتوانسته‌اند این فناوری را داخل کشور تولید کنند. مانع تجهیز همه خطوط به این سامانه، محدودیت منابع مالی است که در این زمینه باید شرایطی ایجاد شود که همه شرکت‌های فعال در این بخش، امکان حضور رقابتی و مشارکت داشته باشند. در حال حاضر برخی مشکلات نظیر نوسان و افزایش نرخ ارز و افزایش هزینه‌ها، برای فعالان این بخش مشکل‌ساز شده است که باید به این مسائل توجه شود.»
لزوم تجهیز همه خطوط ریلی به سیگنالینگ
وی در پاسخ به این پرسش که کدام خطوط ریلی، در اولویت تجهیز به سیگنالینگ هستند، گفت: «این سیستم روی همه خطوط باید اجرا شود و هیچ راه‌آهنی نباید بدون سیگنالینگ به بهره‌برداری برسد. اگر خطی بدون این تجهیزات بهره‌برداری شد، باید الزامات کاهش سرعت و محدودیت تعداد قطار در آن خط، اعمال شود.»
مدیرکل پیشین علائم راه‌آهن افزود: «اگر خطی مجهز به سیگنالینگ نباشد، سرعت قطار در آن باید حداکثر 30 کیلومتر بر ساعت باشد، در حالی که سرعت قطارها در طرح‌ها، برای قطار مسافری 160 و برای قطار باری 110 کیلومتر بر ساعت تعریف می‌شود.»
ویسه تاکید کرد: «مسئولان راه‌آهن و شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل، به‌طور مستمر به دنبال این هستند که هر طرح ریلی و هر مسیر جدید، حتما سیگنالینگ داشته باشد، اما محدودیت منابع باعث شده این کار با تاخیر انجام شود. در این زمینه بارها مناقصه برگزار شده اما به سرانجام نرسیده و کمبود اعتبار، عامل اصلی در به سرانجام نرسیدن این مساله بوده است.»
