در مقابل بیانیه اخیر اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیجفارس که در آن ادعای واهی مالکیت امارات بر جزایر سهگانه مطرح شده است و میتواند تهدیدی بالقوه برای دیپلماسی ایران به حساب آید؛ تقویت دیپلماسی و اقدامات عملی و کنشهای پیشگیرانه (Proactive) ایران، بهویژه در حوزههای توسعه زیرساختها و تشویق اسکان شهروندان ایرانی، نه تنها از نظر حقوقی به تحکیم حاکمیت ایران کمک میکند، بلکه پاسخ قاطع و موثری به ادعاهای امارات متحده عربی خواهد بود.
به گزارش پایگاه خبری ترابران، محمد وافری، مدرس دانشگاه دریایی هلند در یادداشتی ابعاد حقوقی ادعای مالکیت امارات را بر جزایر سهگانه ایران در بیانیه اخیر اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیجفارس بهویژه با تأکید بر حقوق دریاها، بررسی کرده و نوشته است که از منظر ژئوپلیتیک، جزایر سهگانه بوموسی، تنب بزرگ، و تنب کوچک بهعنوان بخشی از حاکمیت ملی ایران دارای اهمیتی راهبردی و غیرقابل انکار هستند. این جزایر، به دلیل موقعیت جغرافیایی خود در یکی از حساسترین مناطق جهان یعنی خلیجفارس، نقش بیبدیلی در تأمین امنیت ملی و حفظ منافع اقتصادی و انرژی ایران ایفا میکنند. همین اهمیت است که باعث شده در طول دهههای اخیر، امارات متحده عربی با تحرکات دیپلماتیک و سرمایهگذاریهای گسترده، تلاشهایی برای تضعیف حاکمیت ایران بر این جزایر صورت دهد.
این تحرکات که عمدتاً از طریق انتشار گزارشهای نشست با سران کشورهای عضو نهادهای بینالمللی مانند شورای امنیت سازمان ملل، بیانیههای اتحادیه عرب، سازمانهای بینالمللی منطقهای عمدتاً شامل کشورهای عربی و همچنین شورای همکاری خلیجفارس دنبال شده است، تاکنون نتوانسته ادعاهای امارات را به نتیجه برساند. با این حال، این اقدامات طبق یک راهبرد مشخص و نقشه راه منسجم در حال پیگیری و گسترش بوده است.
پیامدهای تغییر در وضعیت حاکمیت جزایر سهگانه
تغییر در وضعیت حاکمیت بر این جزایر نهتنها پیامدهای حقوقی و سیاسی گستردهای خواهد داشت، بلکه میتواند مرزهای منطقه انحصاری اقتصادی (EEZ)، فلات قاره و دسترسی به منابع طبیعی را نیز تحت تأثیر قرار دهد. افزون بر این، هرگونه تغییر در صلاحیت دریایی و امنیتی، مسیریابی کشتیها و حملونقل انرژی از تنگه هرمز را دچار مخاطره میسازد و بر توازن قوا در خلیجفارس و فراتر از آن، اثرات گستردهای خواهد داشت.
از این رو، حفظ حاکمیت ایران بر این جزایر نهتنها مسئلهای حقوقی، بلکه ضرورتی استراتژیک برای تأمین امنیت منطقهای و بینالمللی است که باید با جدیت و تدبیر پیگیری شود.
ایران با استناد به اسناد معتبر تاریخی و حقوقی، از جمله توافقنامه ۱۹۷۱ که با میانجیگری بریتانیا امضا شد، بارها حاکمیت خود را بر این جزایر اثبات کرده است. این توافقها بر اساس حقوق بینالملل و کنوانسیونهای مرزی دریایی تنظیم شده و فاقد هرگونه خلأ قانونی هستند. از منظر حقوق بینالملل، اگر امارات بخواهد این موضوع را به دیوان بینالمللی دادگستری ارجاع دهد، نیاز به موافقت ایران دارد. ایران بارها این دعاوی را رد کرده و ادعاهای امارات را بیاساس و غیرمستند دانسته است؛ حتی اگر این پرونده به دیوان بینالمللی دادگستری ارجاع شود، با توجه به مدارک قوی ایران، صدور حکمی علیه ایران بسیار بعید است.
بیانیه اخیر اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیجفارس که در آن ادعای مالکیت امارات بر جزایر سهگانه مطرح شده، میتواند تهدیدی بالقوه برای دیپلماسی ایران به حساب آید. در این بیانیه از ایران خواسته شده که به «اشغال» این جزایر پایان دهد، ادعایی که آشکارا با حاکمیت ایران تضاد دارد. این حرکت از سوی امارات، بهویژه تلاش برای بینالمللی کردن مسئله جزایر، حمایت قدرتهای منطقهای و جهانی، از جمله اتحادیه عرب، چین و روسیه، را به همراه داشته است.
نگرانی اصلی این است که اگر روزی امارات این پرونده را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهد، احتمال دارد این شورا موضوع را به دیوان بینالمللی دادگستری ارجاع دهد. حتی وتوی احتمالی چین و روسیه نیز ممکن است مانع از این اقدام نشود. این مسئله میتواند چالشی جدی برای دیپلماسی ایران ایجاد کند، بهویژه اگر کشورهای قدرتمندی همچون ایالات متحده، بریتانیا و فرانسه از امارات حمایت کنند.
اگرچه این تحرکات دیپلماتیک امارات نگرانیهایی را ایجاد کرده است، اما از منظر حقوقی و ظرفیتهای نظامی ایران بعید به نظر میرسد که منجر به استفاده از دخالت نظامی شود. قدرتهای جهانی معمولاً بدون مبانی حقوقی قوی، تمایلی به اقدام نظامی ندارند، و امارات نیز از لحاظ توان نظامی قادر به اجرای چنین سناریویی نیست. از این رو، حاکمیت ایران بر جزایر سهگانه، هم از نظر حقوق بینالملل و هم از منظر ژئوپلیتیک، همچنان مستحکم باقی خواهد ماند.
استناد قاطع ایران بر ابزاری به نام «عنوان تاریخی»
بر اساس اصول حقوق بینالملل، «عنوان تاریخی» یا Historic Title بهعنوان یک ابزار حقوقی مهم در تثبیت و دفاع از حاکمیت سرزمینی، بهویژه در دعاوی بینالمللی و مذاکرات مربوط به مرزها و قلمروها، شناخته میشود. این اصل بر حاکمیت مؤثر (Effective Control) و حضور مستمر دولتها بر سرزمینهای مورد مناقشه تأکید دارد و بهعنوان یک استراتژی حقوقی معتبر برای تحکیم ادعاهای حاکمیتی به کار میرود.
در این چهارچوب، عنوان تاریخی به دولتها اجازه میدهد تا با استناد به شواهد و اسناد تاریخی و همچنین با تکیه بر اعمال کنترل مستمر و مؤثر بر یک سرزمین، ادعای حاکمیت خود را تقویت کنند. حتی در شرایطی که این ادعاها با توافقات یا معاهدات بینالمللی کنونی مورد اختلاف باشند، این اصل میتواند بهعنوان یک استدلال قوی مطرح شود. تأکید بر کنترل مستمر و اعمال مؤثر حاکمیت نشاندهنده آن است که دولتها با داشتن حضور نظامی، توسعه زیرساختهای اقتصادی و اجتماعی و نیز اعمال حاکمیت عملی، میتوانند حاکمیت خود را به شکلی مستحکم و پایدار تثبیت کنند.
نمونه موفق این رویکرد را میتوان در مناقشه جزایر سنکاکو / دیائویو میان ژاپن و چین مشاهده کرد. این جزایر که در دریای شرق چین واقع شدهاند، سالها است که میان ژاپن و چین مورد مناقشه بودهاند. ژاپن توانسته است با تکیه بر اصل عنوان تاریخی و اعمال کنترل مستمر و مؤثر، از جمله حضور نظامی و توسعه زیرساختهای اقتصادی نظیر ایجاد پایگاههای تحقیقاتی و تأسیسات ماهیگیری، حاکمیت خود بر این جزایر را تحکیم کند.
درباره جزایر سهگانه ایرانی (بوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک)، ایران نیز میتواند با استناد به اصل حقوقی «عنوان تاریخی» و تاریخچه طولانی حضور و حاکمیت خود بر این جزایر، موقعیت حقوقیاش را در برابر ادعاهای بیپایه و اساس تقویت کند. علاوه بر این، ضروری است که ایران از طریق افزایش حضور عملی در این جزایر، از جمله توسعه زیرساختهای اقتصادی و اجتماعی، تشویق شهروندان به اسکان و همچنین تقویت فعالیتهای فرهنگی و تحقیقاتی، حاکمیت خود را بیش از پیش تثبیت کرده و بر قدرت ایران در دفاع از تمامیت ارضی خود تأکید کند.
بهرهگیری از کنوانسیون سازمان ملل درباره حقوق دریاها
بر همین اساس، از منظر حقوقی، کنوانسیون ۱۹۸۲ سازمان ملل متحد درباره حقوق دریاها (UNCLOS) نیز به کشورهای صاحب حاکمیت این امکان را میدهد تا مناطق انحصاری اقتصادی (EEZ) و فلات قاره خود را بر اساس وضعیت جغرافیایی و سیاسی تثبیت کنند. توسعه زیرساختهای اقتصادی، نظامی و اجتماعی در این جزایر از سوی ایران میتواند بهعنوان نشانهای از اعمال حاکمیت فعال و موثر توسط ایران تلقی شود، که در نتیجه میتواند ادعاهای مالکیتی ایران را در چهارچوب UNCLOS و سایر اصول حقوق بینالملل تقویت کند.
بنابراین، تقویت دیپلماسی و اقدامات عملی و کنشهای پیشگیرانه (Proactive) ایران، بهویژه در حوزههای توسعه زیرساختها و تشویق اسکان شهروندان ایرانی، نه تنها از نظر حقوقی به تحکیم حاکمیت ایران کمک میکند، بلکه پاسخ قاطع و موثری به ادعاهای امارات متحده عربی خواهد بود.